قالی ایرانی و رنگ‌های رؤیایی‌اش

در دنیای فرش‌های لوکس، هر جزئیاتی با پیچیدگی‌هایش گواهی بر هنر و صنعت است. در میان این جزئیات، فرآیند رنگرزی نخ‌ها به‌عنوان یک ستون بسیار مهم، جایی است که علم و هنر همگرا می‌شوند تا بافته‌های نفیسی را خلق کنند که مجلل‌ترین فضاهای داخلی را زیبا می‌کنند. این سفری است که با انتخاب بهترین مواد آغاز می‌شود و با رنگرزی نخ‌ها به رنگ‌های پر جنب‌وجوش و هماهنگ که حسی از شکوه و ظرافت را القا می‌کند، به اوج خود می‌رسد. با ما در سفری در پشت‌صحنه همراه باشید تا از رازها و شکوه رنگرزی تارهای فرش‌های مجلل پرده برداریم. خود را در دنیایی غوطه‌ور کنید که در آن رنگ از رنگ‌دانه‌های صرف فراتر می‌رود و به بیانی از تجمل و زیبایی جاودانه تبدیل می‌شود. در این پست قصد داریم از سه ماده رنگ‌زای فرش ایرانی پرده برداریم، برای آشنایی با سایر مواد رنگ‌زا می‌توانید پست‌های قبل ما (1، 2، 3 و 4) را ببینید.

نیل و جادوی رنگ آبی

نیل گیاهی بوته‌ای، وحشی و دوساله است که به خاطر فرم پروانه‌ای گلش به نام گیاه پروانه نیز مشهور است. گل‌های این گیاه به‌صورت خوشه‌ای و در رنگ‌های مختلف سفید، صورتی، ارغوانی روشن و گاهی تیره پدیدار می‌شود و میوه آن شبیه به دانه‌های فلفل است دارد. موطن اصلی و اولیه این گیاه هندوستان است و در گذشته در برخی مناطق ایران، مانند سیستان و بلوچستان کشت می‌شده است. از نیل در رنگرزی الیاف فرش رنگ آبی استخراج می‌شود، اما استخراج این رنگ به‌صورت مستقیم نبوده و باید فرایندی طی شود تا رنگ سبز برگ‌های این گیاه به آبی بدل شود. برای این منظور نخست برگ‌ها از شاخه جدا می‌شوند و در حوض‌های مخصوص چوبی با آب مخلوط می‌شوند. در این مرحله روی برگ‌ها قطعات سنگین چوبی قرار می‌گیرد تا امکان حرکت و جابه‌جایی آن‌ها وجود نداشته باشد. پس از چند ساعت از مخلوط شدن برگ و آب، برگ‌ها شروع به تخمیر می‌کنند و نشانه این مرحله حباب‌هایی است که روی آب پدیدار می‌شود. در این مرحله آب حوضچه‌ها نخست زرد، سپس سبز می‌شود. پس‌ازآنکه فرایند تخمیر در این مرحله تکمیل شد، برگ‌ها را از آب بیرون آورده و در ظرفی دیگر به‌سرعت هم می‌زنند تا پیش از اکسیده شدن کامل رنگ آبی تیره پدید آید. در این مرحله رسوبی شکل می‌گیرد که پس از صاف کردن آن به‌صورت گلوله‌های بزرگ قالب‌گیری شده و خشک می‌شود.

رنگ‌دانه نیل، بسیار قدرتمند بوده و بهترین کیفیت خود را در رنگرزی الیاف پنبه‌ای نشان می‌دهد. نیل با نام‌های دیگری چون آنيل و ایندیگوفرا شناخته می‌شود و انواع گوناگونی دارد که عبارت‌اند از: بنگالی، جاوه‌ای، گواتمالایی، چینی، مانیلی و آفریقایی که از این میان مشهورترین آن‌ها نیل بنگالی است. رنگ‌دانه نیل در رنگرزی الیاف پرده‌های مختلفی از آبی بسیار روشن تا سورمه‌ای را خلق می‌کند. همراهی این رنگ با انواع رنگ‌دانه‌هایی که رنگ زرد تولید می‌کنند، پرده‌های مختلف رنگ سبز را پدید می‌آورد.

وسمه و زیبایی سایه‌ها

وسمه گیاهی وحشی است که عمر آن به 3 سال و ارتفاع آن به کمی بیش از 1 متر می‌رسد و بنا بر متون کهن زادگاه آن چین است. این گیاه امروزه در ایران در کرمانشاه و مناطق شمالی کشور پرورش می‌یابد. برگ‌های وسمه فرم کمانی داشته و به‌صورت دسته‌ای می‌رویند، گل‌های آن ریز و زرد بوده و میوه‌ای کوچک و سیاه‌رنگ دارد. رنگ‌دانه‌های وسمه در برگ‌های آن قرار دارد، به همین منظور با توجه به رشد مداوم وسمه، در طول دوره برگ دهی چندین بار برگ‌های آن چیده شده و پس از خشک شدن، درنهایت با اوره عمل‌آوری می‌شود. در این فرایند هدف تخمیر این گیاه به‌منظور آزادسازی ایندیگویید آن است که عامل اصلی ایجاد طیف‌های آبی بوده و در گیاه نیل نیز به‌وفور یافت می‌شود. وسمه پس از تخمیر ظرفیت ایجاد پرده‌های مختلف رنگی آبی از آبی بسیار روشن تا تیره، قهوه‌ای روشن تا تیره، الماسی روشن تا تیره و خاکستری را دارد.

آفتابگردان و رنگ طلایی خورشید

آفتابگردان گیاهی است با گلی شناخته شده و نمادین که قطر آن کمابیش 40 سانتیمتر بوده و ارتفاع ساقه آن گاهی تا 3 متر نیز می‌رسد. این گیاه برای استفاده‌های گوناگون خوراکی، دارویی، تزئینی و ... کشت‌شده و عمر گل آن یک‌ساله است. برگ‌های این گیاه نسبتاً پهن با فرم قلبی هستند که سطح آن به‌واسطه داشتن پرزهای ریزی، بافت زبر و خشن به خود گرفته است. منبع اصلی رنگ‌دانه‌های آفتابگردان، برگ‌های آن است و برای استخراج این رنگ‌دانه، نخست برگ‌ها را خشک کرده و سپس با اوره تخمیر می‌کنند تا رنگ‌دانه‌های آن در قالب فازی جداگانه روی بستر تخمیر قرار گیرد. پس از جداسازی این فاز از آن برای رنگرزی استفاده می‌شود. آفتابگردان قابلیت آن را دارد که پرده‌های مختلف رنگ آبی از آبی روشن تا متوسط و زرد روشن تا شتری را ایجاد کند.

سخن آخر

سفر امروز ما به قلمرو فریبنده رنگرزی طبیعی برای فرش‌های مجلل به پایان خود رسیده و اکنون می‌توان جذابیت پایدار پالت رنگی طبیعت را به یاد آورد. این سه ماده طبیعی قابل‌توجه - نیل، وسمه، و آفتابگردان - نه‌تنها باعث خلق فرش‌هایی با رنگ‌های بدیع‌اند، بلکه پیوند عمیقی با سنت و پایداری در درون خود دارند. هر رشته نخی که با این تکنیک‌های قدیمی رنگ می‌شود، ادای احترامی به صنعتگرانی که این شیوه‌های باستانی را حفظ کرده‌اند. هر فرش، شاهکاری از طرح و رنگ، گواهی بر پیوند هماهنگ خلاقیت انسان و غنای زمین ماست. همان‌طور که روی فرش نفیس خود قدم می‌گذارید، بدانید که فقط روی یک کف پوشش ساده راه نمی‌روید، بلکه روی بوم میراث، ظرافت و زیبایی‌های ماندگار دنیای طبیعی قدم می‌زنید. فرش ایرانی میراثی است که ارزش آن را دارد که آن را گرامی بداریم و در طول نسل‌ها منتقل کنیم.