رنگرزی طبیعی الیاف قالی دستباف

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های قالی دستباف شیوه رنگرزی الیاف آن است. هنگامی‌که صحبت از یک قالی ایدئال می‌شود، همواره می‌شنویم که در وصف آن می‌گویند، نخ‌های این قالی با رنگ گیاهی یا طبیعی رنگ‌آمیزی شده است. اما برای بسیاری از ما سؤال است که این نوع رنگرزی یعنی چه و از کجا می‌آید. اگر شما هم مشتاق آشنایی با این نوع رنگ‌رزی هستید با ما همراه باشید تا کم‌کم با مواد رنگ‌زایی که در قالی‌بافی دوران قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته، بیشتر آشنا شویم.

فرش دستباف ایرانی، بخشی از زیبایی و جلوه‌اش را مدیون رنگ‌های متنوع و درخشانی است که هر پرده آن با هوشمندی و تجربه از دل طبیعت بیرون کشیده شده است. فرش‌بافان ایرانی درگذر زمان با نگاهی به طبیعت پیرامونشان، مجموعه‌ای غنی از رنگ‌های طبیعی را کشف و رام خود کرده‌اند و هنرمندانه در بافته‌هایشان به کار گرفته‌اند تا آثاری را پدیدآورند که در جهان برایشان نظیری یافت نمی‌شود. درواقع رنگرزی الیاف فرایند عجیبی است، ما رنگ را از گل‌ها و گیاهان فانی موجود در طبیعت می‌گیریم، تا گل‌ها و گیاهان دیگری را روی قالی‌هایمان زندگی ابدی ببخشیم.

رنگرزی الیاف در فرش حیدریان

مقوله رنگرزی الیاف نزد فرش حیدریان اهمیت ویژه‌ای دارد چراکه نماینده نسل پنجم این خانواده، آرش حیدریان، منابع و زمانی طولانی را به مطالعه درباره تنوع و چگونگی رنگرزی سنتی الیاف اختصاص داده و گنجینه‌ای از اطلاعاتی را به دست آورده که امروز ما را قادر می‌سازد، اگر فرشی با نقشه صفوی را خلق می‌کنیم، در کنار نقشه و شیوه بافت اصیل، رنگ‌هایی را به قالی اضافه کنیم که با همان شیوه صفوی به جان الیاف دمیده شده‌اند. برای رسیدن به این مهم علاوه بر سفرهای بسیار به مناطق مختلف ایران، مصاحبه با استادکارهای قدیمی این رشته و مطالعه متون تاریخی مانند رساله صباغان به این مجموعه برای رسیدن به هدفش در خلق رنگ‌های زیبا، درخشان، پایدار و زمین دوست کمک بسیاری کرده است. بهره‌گیری از مواد طبیعی، شیوه سنتی رنگرزی و تثبیت رنگ در این مجموعه، فرش حیدریان را قادر ساخته تا باافتخار ازاین‌جهت نیز خود را برندی دوستدار و حامی طبیعت معرفی کند. در این بخش سعی داریم سه ماده رنگ‌زای طبیعی‌ای که فرش‌های ایرانی بافت خانواده حیدریان را زیبایی می‌بخشند، معرفی کنیم.

اسپرک یا وَرس

یکی از رنگ‌دانه‌های رایج در رنگرزی الیاف فرش اسپرک است که با نام وَرس نیز شناخته می‌شود. این گیاه در گذشته با اسم اکلیل الملک شناخته می‌شده و در کتاب تحفه حکیم مؤمن، اسپرک به‌عنوان نام هندی آن معرفی‌شده است. در منتهی الارب آمده که این گیاه شبیه کنجد بوده و در یمن به عمل می‌آمده، در ابعاد وسیع کشت می‌شده و عمر آن به بیست سال می‌رسد؛ اما امروزه می‌دانیم که اسپرک گیاهی دو یا چندساله به رنگ سبز روشن بوده که هم به‌صورت اهلی کشت‌شده و هم نوع خودرو و وحشی آن یافت می‌شود. در ایران اسپرک را در قسمت‌های مرکزی تا شمال شرق و غرب و در اوایل تابستان می‌کارند و پس‌ازآن که گل داد چیده می‌شود. گل‌های این گیاه به شکل خوشه‌ای و زردرنگ است. نوع وحشی اسپرک در نواحی خراسان و کرمان و یزد تا حدود کاشان رشد می‌کند و در قیاس با اسپرک اهلی، گل‌های کمتری دارد.

فراوری رنگ اسپرک از طریق خشک‌کردن گیاه آن صورت می‌گیرد و از آن برای خلق یک طیف رنگی که از زرد تا سبز زیتونی تیره گسترده، استفاده می‌شود. این گیاه نام‌های متعددی دارد که در فهرست مخزن الادویه برخی از آن‌ها بدین قرارند: حُص، پشتراغ، پشترغ، بشترغ، شبرق، پشترک، اسپرک خشک، ضریع، زریر.

بابونه

بابونه که با نام بابونَج نیز شناخته می‌شود یکی دیگر از رنگ‌دانه‌های پرکاربرد گیاهی در رنگرزی الیاف فرش است. در شرف نامه منیری در مورد این گیاه آمده که؛ سبزه ایست که به آن کافوری نیز می‌گویند و در زبان عربی اقحوان نام دارد. در انجمن آرای ناصری در مورد بابونه نوشته شده که بابونه گاوی گلی است بیرونش سفید و اندرونش زرد.

امروزه می‌دانیم بابونه گیاهی دائمی و کوچک است که در دشت‌ها و زمین‌ها شنی می‌روید. فصل رویش این گیاه اواخر بهار و اوایل تابستان بوده و در بسیاری از مناطق ایران گونه‌های مختلف آن یافت می‌شود. ارتفاع این گیاه از 10 سانتیمتر تا 30 سانتیمتر متغیر بوده، ساقه و برگ‌های آن سبز است و در انتهای ساقه گل‌های زرد و سفید آن می‌رویند. در حال حاضر بابونه با نام‌های دیگری ازجمله ستاره سفید، چشم‌گاوی و عين الثور نیز شناخته می‌شود.

اما در گذشته، در کتب مختلف برای این گیاه نام‌های بسیار متعددی ذکر شده است، مثلاً در منتهی الارب، قرّاص، قحوان، اقحوان، اربیان، کافوری، رَبل، مقارجه، رجل الدّجاجه، حبق البقر ضبط شده در دزی بابونک و بابونق؛ در بحر الجواهر نورالاقحوان و نهایتاً در نزهةالقلوب نیز به‌صورت تفاح الارض و خامامیلن آمده است.

فراوری رنگ بابونه از طریق خشک‌کردن و پودر کردن گل آن، گاهی همراه با ساقه و برگ، انجام می‌گیرد. بابونه قادر است یک طیف رنگی از زرد کمرنگ تا پرده‌های مختلف سبز زیتونی را خلق کند.

انجیر

برگ انجیر یکی از رنگ‌دانه‌های کهن گیاهی است که در ناظم الاطباء موطن اولیه آن، جایی به نام کاری در آسیای صغیر ذکر شده است. انجیر گیاهی است که در دو گونه وحشی و اهلی وجود داشته و گونه‌های متعدد و متنوعی دارد که در مناطق مختلف این سرزمین رشد می‌کنند. برگ‌های رنگ‌زای انجیر فرم پنجه‌ای داشته و سطح آن ناصاف و زبر است. از برگ خشک‌شده و کوبیده انجیر برای خلق پرده‌های مختلف رنگ زرد روشن استفاده می‌شود.

سخن پایانی

رنگرزی فرش دستباف ایرانی یکی از مهم‌ترین پایه‌های ارزش‌گذاری آن است. اگر شما هم به داشتن فرش دستباف که با رنگرزی طبیعی خلق شده باشد، علاقه دارید حتماً از مجموعه آثار فرش حیدریان در همین وب‌سایت یا شعب این مجموعه بازدید کنید. در نظر داشته باشید که فرش حیدریان با آگاهی بر شیوه‌های رنگرزی کهن و برخورداری از بیش از یک قرن تجربه در این حوزه می‌تواند هر فرشی را با رنگ دلخواهتان برای شما خلق کند، برای این کار فقط کافی است از خدمات سفارشی‌سازی حیدریان استفاده کنید.