قالی‌های هزار رنگ و گیاهان رنگ‌زای ایرانی

این قالی رنگ گیاهی دارد! جمله‌ای است که این روزها در فرش‌فروشی‌های معتبر و از زبان تولیدکنندگان قالی دستباف اصیل ایرانی بسیار می‌شنویم. رنگرزی الیاف با رنگ‌زاهای گیاهی فنی است که ریشه‌های هزاران ساله دارد. از هزاران سال پیش تا امروز رنگ کردن الیاف امری رایج اما دشوار و پر از راز و رمز بوده است. استادکاران قدیم فوت‌وفن‌های بسیاری را برای رنگرزی الیاف می‌دانستند و به کار می‌بستند تا محصولی با کیفیت و ماندگاری بالا خلق کنند. در پست پیشین فرش حیدریان از رنگرزی الیاف فرش و برخی گیاهان رنگ‌زای ایرانی سخن گفتیم. با ما همراه باشید تا در این پست نیز با چند نمونه از مواد رنگ‌زای الیاف فرش آشنا شویم.

انگور

انگور یکی از گیاهانی است که در ایران از همه محصولات آن به‌طور گسترده استفاده می‌شود. این درخت که به مو و رز نیز شناخته می‌شود، در اکثر نقاط ایران روییده و تنوع گونه شناختی چشمگیری دارد. درخت انگور دارای برگ‌های بسیاری است که هریک چند لوب داشته و فرم پهن و پنجه‌ای دارد و رنگ آن از سبز روشن تا سبز تیره متغیر است. خاصیت رنگ‌زایی انگور نیز در همین برگ‌هایش نهفته و قابلیت آن را دارد که طیفی از پرده‌های مختلف رنگ زرد را به وجود بیاورد.

درخت انگور از گذشته و در مناطق مختلف این سرزمین با نام‌های مختلفی چون تاک، رز، تنک، میوانه، کرم، کرمة و مَیْوْ شناخته می‌شود.

توت

توت از جمله گیاهانی است که در ایران هم به‌صورت پرورشی وجود دارد و هم خودرو. درخت توت در اصل بومی سرزمین چین بوده اما امروزه در همه جای ایران، به‌خصوص جنگل‌های شمال پرورش‌یافته و از آن برای تغذیه کرم ابریشم استفاده می‌شود. پیکره، برگ و میوه این درخت تنوع گسترده‌ای دارد و به همین نسبت نیز کاربردهای آن متغیر و متفاوت است. برگ‌های توت فرم کلی قلبی دارند و محیطشان با کنگره‌های ریز پوشانده شده است. برگ‌های رنگ‌زای توت قابلیت تولید طیف نسبتاً گسترده‌ای از رنگ‌ها را دارند، به‌طور مثال نوع پرورشی آن طیفی از زرد تا قهوه‌ای و سبز زیتونی را به دست می‌دهد و از گونه وحشی (کوهی) آن برای حصول پرده‌های مختلف رنگ زرد تیره و نارنجی استفاده می‌شود.

گل‌رنگ

گل‌رنگ گیاهی با گلبرگ‌هایی به رنگ قرمز، زرد و ارغوانی است که به‌صورت مجتمع و سوزنی کنار هم قرارگرفته‌اند. این گیاه در مناطق مختلف ایران ازجمله بلوچستان، خراسان، تفرش، استان کرمان، تبریز رشد یافته و به بهره‌برداری می‌رسد. رنگ‌دانه‌های این گیاه در قسمت گلبرگ‌های آن موجود بوده و قابلیت آن را دارد که طیفی از رنگ‌ها را از صورتی تا قرمز کمرنگ پدید آورد. این گیاه با نام‌های مختلفی مانند کاچیره، کاجیره، کاجره، کازیره، کاپیسه، کاژیره، کاغله، کاغاله، کاخلی، قاقلی، هِچْک، پَلْم، مُعَصفَر، گُل عُصفُر، کافشه، قرطم، خِسک، خِسق در مناطق مختلف ایران شناخته می‌شود.

زبان در قفا

این گیاه رنگ‌زا که به نام ذلیل نیز شناخته می‌شود، گیاهی وحشی است که در مناطق کویری ایران رشد می‌کند. رنگ‌دانه‌های این گیاه در گل‌های آن نهفته که به سه رنگ زرد (Zalil)، قرمز (Ajacis) و آبی (Consolida) وجود دارند، اما در ایران بیشتر گونه زرد و ذلیل آن برای رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه در خراسان، یزد و کاشان می‌روید. زبان در قفا در ایران با نام‌های قليه و ذليل نیز شناخته می‌شود و قابلیت آن را دارد که پرده‌های مختلف از رنگ زرد پرمایه و درخشان را پدید آورد.

ختمی

ختمی یکی دیگر از گیاهان رنگ‌زایی است که از آن در رنگرزی الیاف فرش استفاده می‌گردد. این گیاه که عمر آن چندساله بوده از 50 سانتیمتر تا حدود 2 متر رشد کرده، ساقه‌ای پوشیده از کرک داشته و برگ‌های پهن قلب مانندی دارد که سطح نسبتاً زمختی دارند. گل‌های این گیاه درشت بوده و در رنگ‌های متفاوتی چون سفید، صورتی، قرمز، ارغوانی و سیاه پدید می‌آید. برگ‌های این گیاه در رنگرزی مورد استفاده قرار گرفته و پرده‌های مختلفی از زرد روشن تا کرمی را خلق می‌کند.

این گیاه بسیار پرکاربرد در ایران در کتاب‌های مختلف با نام‌های متفاوتی معرفی‌شده است به‌عنوان‌مثال در ناظم الاطباء به‌صورت خیرو، در مهذب الاسماء به‌صورت غِسل در دهار به‌صورت خیروی ِ دشتی، در صیدنه ابوریحان بیرونی به‌صورت هشت دهان ضبط شده و برخی از دیگر نام‌های آن عبارت‌اند از: ملوکیةالشجر، عودالیسر، شحم البرح، آلثئا، ملوخیه، وردالزوانی.

سخن آخر

رنگرزی فرش یکی از مهم‌ترین اصولی است که فرش حیدریان از بدو آغاز به کارش یعنی حدود 130 سال پیش اهتمام ویژه‌ای به آن داشته است. این فن که یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزش‌گذاری فرش دستباف ایرانی است، در مجموعه حیدریان به شیوه سنتی و توسط بهترین رنگرزان هر منطقه انجام می‌شود. برای بازدید یا خرید فرش‌های دستباف با رنگرزی طبیعی می‌توانید از مجموعه آثار فرش حیدریان در وب‌سایت حاضر یا شعب این مجموعه بازدید کنید. فرش حیدریان با بهره‌مندی از میراث ارزشمند رنگرزی ایرانی قادر است تا رنگ دلخواه شما را با رنگ‌های گیاهی از دل طبیعت بیرون بکشد و به فرش‌های سفارشی شما رنگ و رویی بی‌مثال ببخشد.