رنگ طبیعت بر دامن فرش دستباف ایرانی

قصه رنگ‌زاهای قالی ایرانی که از مدت‌ها پیش آن را شروع کرده بودیم، کم‌کم به پایان خود نزدیک می‌شود. تا امروز در پنج پست (1، 2، 3، 4 و 5) از وبلاگ فرش حیدریان تعداد زیادی از این رنگ‌زاها را معرفی کرده‌ایم و در این پست هم قصد داریم چند ماده شگفت‌انگیز دیگری که به فرش‌های ما رنگ و رویی بی‌نظیر می‌بخشند را معرفی کنیم. با ما همراه باشید تا از رنگرزی الیاف پشم، پنبه و ابریشم با زرشک، زردچوبه، زعفران، روناس و خوشک بیشتر بدانیم.

زرشک

زرشک درختچه‌ای است وحشی که امروزه به خاطر مصارف گوناگون آن به‌صورت پرورشی در ابعاد وسیع کشت می‌شود. درختچه‌های این گیاه ساقه‌های چوبی خشک و خارداری دارند و برگ‌های آن فرم بیضیگون داشته و گل‌های آن مانند میوه‌اش به‌صورت خوشه‌ای پدیدار می‌شوند. گل‌های این گیاه زردرنگ و میوه‌های کوچک آن بیضیگون با رنگ سرخ هستند. رنگ‌دانه‌های این گیاه در ریشه آن نهفته شده و قابلیت تولید پرده‌های مختلف رنگ صورتی را دارد، اما به خاطر قدرت و ماندگاری کم این رنگ، ندرتاً از آن استفاده می‌شود.

زردچوبه

زردچوبه گیاهی است بوته‌ای که سابقه بهره‌وری از آن به دوران باستان بازمی‌گردد و تا امروز همچنان ادامه داشته است. امروزه این گیاه به‌صورت پرورشی کشت می‌شود و بزرگ‌ترین تولیدکننده آن هند است. این گیاه ساقه نسبتاً کلفت و برگ‌های بزرگی و بلندی دارد و گل‌های آن به‌صورت خوشه‌ای در رنگ‌های زرد و صورتی نمودار می‌شوند. رنگ‌دانه‌های این گیاه در بخش خوراکی آن یعنی غده‌اش قرار دارند که پس از خشک‌کردن و پودر کردن آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. زردچوبه در رنگرزی پرده‌های مختلفی از رنگ زرد را به دست می‌دهد، اما رنگ آن خیلی پایدار نیست و به همین دلیل ندرتاً از آن استفاده می‌شود.

زعفران

موطن اصلی این گیاه مشهور و کمیاب ایران است و استفاده از آن سابقه‌ای بس طولانی دارد. زعفران گیاهی است گل‌دار و پرورشی که ارتفاع آن گاهی تا 30 سانتیمتر نیز می‌رسد. این گیاه برگ‌های بلند و کشیده و گلی با گلبرگ‌های بنفش دارد. قسمت رنگ دهنده این گل سرگل یا کلاله آن است که سه‌شاخه‌ ظریف سرخ‌رنگ بوده که باید به‌دقت از گل جدا شده و خشک شود. کلاله این گل اگرچه رنگ دهنده قوی در خوراکی هست اما برای رنگرزی الیاف آن‌چنان قدرتمند نبوده و به‌ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه پدیدآورنده پرده‌های مختلفی از رنگ زرد است.

روناس

روناس نیز ازجمله گیاهانی است که استفاده از آن از دوران باستان تا امروز ادامه داشته است و بنا بر اسناد تاریخی موطن اصلی آن هندوستان قدیم است. این گیاه به‌صورت وحشی در مناطق مختلفی از آسیا تا آفریقا می‌روید و ارتفاع آن در بعضی نقاط به 2 متر نیز می‌رسد. روناس برگ‌های بادامی و نوک‌تیز و نسبتاً کشیده دارد که به‌صورت چتری در انتهای ساقه‌های کوچک آن می‌رویند. گل‌های این گیاه زرد و کوچک بوده و میوه‌ای کوچک به رنگ قهوه‌ای تیره دارد. معروف‌ترین بخش این گیاه ریشه آن است که رنگ آن قرمز تیره بوده و ساختار آن استوانه‌های بلند و باریکی است که بافت سخت و خشکی دارد. امروزه روناس‌های پرورشی در مزارع شنی کاشته می‌شوند و هنگامی‌که گیاه به بلوغ کافی (2 سال) رسید، ریشه آن از خاک خارج می‌شود و پس از خشک شدن نخست پوسته خارجی آن را جدا کرده و آن را می‌کوبند تا پودر شود. در مرحله بعد حدود 20 برابر حجمی آب به آن اضافه کرده و با 2 درصد اسید سولفوریک به مدت 2 ساعت هم می‌زنند. درنهایت محصول این مرحله را صاف‌کرده و به آن بی‌کربنات سدیم اضافه می‌کنند تا اثر اسید اضافه‌شده به این محلول خنثی شود. محصول این مرحله را مجدداً خشک و پودر می‌کنند تا رنگ موردنظر به دست آید. در رنگرزی الیاف طبیعی روناس قابلیت ایجاد پرده‌های رنگ قرمز از صورتی تا قرمز لاکی، قهوه‌ای روشن تا تیره را دارد. این گیاه با نام‌های روغناس، ریناس، رویناس، گاراسن، کرایه و مدر نیز شناخته می‌شود.

خوشک

خوشک گیاهی وحشی و یک‌ساله است که در مناطق لرستان و ایلام رشد می‌کند. این گیاه برگ‌های ریز بادامی‌شکل و ساقه‌های شکننده دارد که رنگ‌دانه‌های موردنیاز آن برای رنگرزی الیاف فرش از همین دو بخش به‌دست‌آمده و پرده‌هایی از رنگ زرد روشن تا طلایی و قهوه‌ای و گاهی نوعی زیتونی را به وجود می‌آورد.

سخن پایانی

در این پست از وبلاگ فرش حیدریان با چند ماده دیگری از رنگ‌زاهای الیاف فرش دستباف ایرانی آشنا شدیم. فرش حیدریان با بیش از 130 سال سابقه قالی بافی در نقاط مختلف ایران، سالیان سال است که از اغلب این رنگ‌زاها برای رنگرزی فرش‌های خود استفاده می‌کند. تبحر در رنگرزی و گزینش رنگ‌های مناسب برای رسیدن به یک رنگ‌بندی ایدئال یکی از مهم‌ترین عامل‌هایی است که در طی بیش از یک قرن، این برند را به یکی از محبوب‌ترین برندهای فرش دستباف تبدیل کرده است.