رنگدانه‌های قالی دستباف ایرانی

در جدیدترین پست از مجموعه پست‌های رنگرزی وبلاگ فرش حیدریان برآنیم تا در مورد چند ماده رنگزا در سنت فرشبافی ایران صحبت کنیم. در این مجموعه پست ها به اهمیت رنگرزی به عنوان یکی از مهمترین معیارهای خلق قالی ایرانی پرداختیم. در پست های قبل (1، 2 و 3) از مجموعه رنگرزی الیاف قالی ایرانی با برخی از مهمترین مواد رنگ‌زای قالی ایرانی آشنا شدیم. اکنون در ادامه این راه شش ماده رنگزای دیگر از فرشهای ایرانی را با هم بررسی خواهیم کرد.

گزنه

گزنه گیاهی وحشی است که از دوران پیشاتاریخ وجود داشته و در اسطوره‌ها و افسانه‌های باستان بارها از آن یاد شده است. این گیاه برگ‌های سبز با لبه کنگره‌ای دارد و سطح آن پوشیده از پرزهایی است که در صورت تماس با پوست به آن حمله کرده و به‌اصطلاح می‌گزد و از همین روی گزنه نام گرفته است. رنگ‌دانه‌های این گیاه در برگ، گل و ساقه آن نهفته و در حالت خشک‌شده برای رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه قابلیت آن را دارد که پرده‌های مختلفی از رنگ زرد از کرم تا زرد درخشان و نیز صورتی کمرنگ تا صورتی درخشان و گل بهی و قهوه‌ای را عمل آورد.

بنه

بنه درختی وحشی است که در دل کوه‌ها و بین صخره‌ها می‌روید و ارتفاع آن به ۲ الی 3 متر می‌رسد. این گیاه در ایران در مناطقی از استان‌های فارس، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویر احمد و خوزستان رشد می‌کند. برگ‌های این درخت که بخش اصلی رنگ‌زای آن در رنگرزی الیاف هستند، اندازه‌ای متوسط و لبه‌ای کنگره‌ای دارند. علاوه بر برگ‌ها از شاخه‌های باریک این گیاه نیز در رنگرزی استفاده می‌شود و همه این‌ها کنار هم پرده‌های مختلفی از رنگ موسوم به الماسی تا الماسی تیره و خاکستری روشن و تیره را پدید می‌آورند.

هلیله

هلیله درختی است پرخاصیت که موطن اصلی آن هندوستان و چین بوده و امروزه در برخی نقاط ایران که شرایط مشابه هند و چین را دارند رشد می‌کند. این گیاه، درختی پرشاخ و برگ است و بر اساس نوع میوه‌اش به دو گروه هلیله زرد و سیاه تقسیم می‌شود. رنگ‌دانه‌های موردنیاز رنگرزی الیاف در این گیاه، در میوه آن نهفته و نوع سیاه آن برای رنگرزی بهتر از نوع زرد است. میوه هلیله در رنگرزی پرده‌های رنگ قهوه‌ای روشن و تیره و انواع خاکستری را پدید می‌آورد.

بلوط

بلوط درختی وحشی و نسبتاً تنومند است که در مناطق معتدل می‌روید. این گیاه در ایران در کردستان، ایلام، لرستان و کهکیلویه و بویر احمد به‌وفور و در قالب پوشش‌های جنگلی وسیع یافت می‌شود. برگ‌های این درخت فرم پنجه‌ای داشته، گل‌های آن زرد مایل به سبز و ثمره آن فرم بیضیگون و کشیده‌ای دارد که سطح سخت و صاف داشته و از طریق یک کلاهک به شاخه‌های درخت وصل می‌شود. رنگ‌دانه‌این گیاه در میوه آن، بین پوسته سخت و مغز میوه نهفته است و جفت نام دارد. رنگ‌دانه‌این گیاه، رنگی قدرتمند بوده که پرده‌هایی از رنگ بژ تا قهوه‌ای روشن و تیره و خاکستری تیره را پدید می‌آورد.

سماق

سماق درختی کوچک و بومی آسیای مرکزی، ایران و افغانستان است که ارتفاع آن بعضاً به 3 الی 4 متر نیز می‌رسد. سماق گل‌های بسیار کوچکی دارد که به‌صورت خوشه‌ای و در رنگ‌های زرد مایل به سبز پدیدار می‌شود و میوه آن نیز به‌صورت خوشه‌ای و به رنگ‌های قرمز و قهوه‌ای به دست می‌آید. از همه قسمت‌های این گیاه در رنگرزی استفاده می‌شود. برگ‌های سماق پرده‌های زرد و میوه آن پرده‌های صورتی روشن، تیره، کدر و قرمز روشن را به وجود می‌آورد.

گردو

گردو درختی تنومند و نسبتاً بلند است که در مناطق معتدل به‌صورت وحشی و پرورشی کشت می‌شود و از چوب و برگ و میوه آن به‌وفور استفاده می‌شود. برگ‌های این گیاه نسبتاً بزرگ و به رنگ سبز تیره بوده و گل‌های آن ریز و به رنگ سفید متمایل به سبز هستند. میوه درخت گردو در یک پوسته سخت چوبی و یک غلاف نرم سبزرنگ پنهان شده و مصرف خوراکی دارد. غلاف رویی میوه گردو یک رنگ‌زای بسیار قوی است که در کنار برگ‌های این درخت و پوسته‌های نازک شاخه‌های آن برای رنگرزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. گیاه گردو قابلیت ایجاد پرده‌های رنگ‌های خاکی، موشی، قهوه‌ای روشن و تیره تا مشکی را دارد.

سخن آخر

در این پست از وبلاگ فرش حیدریان قصه مواد رنگ‌زای طبیعی ایران را ادامه دادیم و با برخی از مهمترین آنها آشنا شدیم. مجموعه حیدریان بیش از صد و سی سال است که همه الیاف مورد استفاده در قالی ها و فرش هایش را با همین مواد رنگرزا، به شیوه های سنتی رنگ می کند. برای بازدید از آثار رنگارنگ فرش حیدریان همواره می‌توانید به شعب مختلف این مجموعه سر بزنید.