نگاهی به فرش کلارک معروف به گران‌بهاترین فرش تاریخ

قصه یک فرش:‌از کرمان تا واشنگتن و قطر

پنجم ژوئن سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۵ خرداد ۱۳۹۲) بود که خبر فروش یک فرش ایرانی در حراجی معروف ساتبیز (Sothobys) توجه تمام جهانیان به‌ویژه علاقمندان به حوزه فرش را به خود جلب کرد. این فرش که تا به امروز لقب گران‌قیمت‌ترین فرش تمامی حراجی‌های هنری دنیا را از آن خود کرده، قالیچه معروف به کلارک است.

قالیچه‌ای با طرح منحصربه‌فرد که پیشینه آن به دوره صفویه می‌رسد و محل بافتش نیز کرمان است. درست در همان دوره‌ای که کارگاه‌های فرش‌بافی کرمان در اوج بودند و به لحاظ حجم و کیفیت بافت فرش، در هیچ‌کجای ایران و جهان رقیبی برای‌شان متصور نبود.

اما فرشی که حالا جهانیان آن را به نام فرش کلارک می‌شناسند چه مختصات و مشخصاتی دارد. نگاهی به اطلاعات این فرش توجه به برخی نکات و اهمیت آنها را آشکار می‌سازد و آنچه در ادامه آمده شرحی در همین باره است:

نام فرش: فرش برگ داسی کلارک

اگرچه این فرش در طرح خود، گلدان را به تصویر نمی‌کشد، اما در زمره فرش‌های با طرح گلدانی جای می‌گیرد. وجود برگ‌های شبیه به نوعی طرح‌های اسلیمی که در سرتاسر طرح زمینه فرش در اطراف گل‌های شاه عباسی تکرار شده و مشابهت به داس دارند، باعث شده که به فرش برگ داسی مشهور شود. اما نام کلارک زمانی بر این فرش اطلاق شد که حدود ۲ قرن پس از بافت، ابتدا در رفت و آمد تجار و فرستادگان مختلف اروپایی به دربار قاجار و توجه آنها به هنر ایران، بخصوص هنرهای قدیمی و آنتیک، همراه با شاهکارهای دیگری راهی اروپا شد و در اواخر قرن ۱۹ توسط سرمایه‌دار معروف آمریکایی، سناتور ویلیام کلارک خریداری و از فرانسه به شهر واشنگتن و کلکسیون شخصی او منتقل می‌شود. پس از مرگ کلارک در سال ۱۹۲۵ خانواده و بازماندگان او، این فرش و آثار دیگری از قطعات هنری را به موزه خصوصی کورکوران واشنگتن اهدا کردند. از آن پس این فرش به نام اهداکننده آن کلارک شناخته می‌شود.

تاریخ‌نگاری فرش: (همزمان با دوره شاه عباس کبیر)

اگرچه صنعت فرش ایران در دوران مختلف تاریخی، فراز و نشیب‌های فراوانی پیموده است، اما شاید به جرات بتوان گفت که اوج این فراز و نشیب‌ها در دوره صفوی رقم خورد. درست همان زمانی که این فرش و بسیاری دیگر از شاهکارهای فرش ایران که امروزه زینت بخش موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی و حکومتی بسیاری در گوشه و کنار دنیاست، بافته شده‌اند. فرش کلارک نیز آنگونه که شواهد قطعی نشان می‌دهد در قرن هفدهم میلادی و همزمان با دوره شاه عباس بزرگ بافته شده است.

اما اینکه چرا دوران صفویه از مهم‌ترین و پر فراز و نشیب‌ترین دوران فرش در تاریخ ایران بود توجه به سه عامل مهم ضروری است:

۱-پادشاهان صفوی علاوه بر توجه ویژه به صنعتگران و هنرمندان و ترغیب آنان، خود اهل هنر بوده‌اند. تا جایی که بر مبنای برخی منابع تاریخی، شاه طهماسب خود اهل طراحی بوده و در دوره سلطنتش فرش‌هایی نیز بر اساس طرح‌های شخصی که خود او ترسیم کرده بود بافته شده‌اند.

۲- در دوره‌های بعدتر و بویژه دوران شاه عباس بزرگ، علاوه بر توجه به فرش به عنوان اثری هنری، توجه ویژه‌ای به قابلیت‌های فرش ایرانی به لحاظ تجارت و بازرگانی نیز شد که همین موضوع نیز تاثیرات شگرفی بر صنعت فرش‌بافی ایران گذاشت که آثارش - به خصوص به لحاظ تنوع‌بخشی به طرح و نقش‌ فرش - تا همین امروز نیز ادامه دارد.

۳- روابط دیپلماتیک و مجالس و رفت و آمدهای میهمانان و مسافرین خارجی به دربار پادشاهان صفوی نیز زمینه‌ساز تبلیغ و شناخت بیشتر کشورهای خارجی و مردمان آنها با حوزه فرش دستباف ایران شده است. حاصل گزارشات و نوشته‌های فرستادگانی نظیر ژان شاردن، تاورنیه، کروسینسکی، دلاواله و بسیار موارد مشابه محتوی توصیف‌ها و گزارش‌هایی دقیق از کارگاه‌های شاهی و توجه حکومت به هنر فرش‌بافی و سایر هنرهاست.

محل بافت فرش: جنوب شرق ایران(کرمان)

فلات مرکزی ایران از پیشینه بلندبالایی در صنعت نساجی برخوردار است. مطالعات باستان شناسی نیز از وجود روش‌هایی اولیه از نساجی و بافندگی در هزاره‌های ششم و پنجم پیش از میلاد در سکونتگاه‌های اولیه فلات ایران خبر داده‌اند.

اگرچه کرمان هم پیشینه نزدیک بیش از ده قرن در زمینه بافت پارچه‌هایی نظیر ترمه معروف کرمان (صنعت شالبافی) دارد اما به‌طور مشخص در مطالعه پیشینه فرش‌بافی در این منطقه دوباره به دوران صفویه برمی‌خوریم. جایی که منابع تاریخی چنان رونق و اعتباری برای فرش کرمان در آن دوران قائل می‌شوند که وضعیت و جایگاه امروز کرمان در این صنعت نسبت چندانی با آن پیشینه پرشکوه ندارد.

برای نمونه و به گواه تاریخ می‌توان از همراه بردن دو تخته فرش توسط پادشاه هنر (اکبرشاه گورکانی معاصر دوره شاه عباس اول) از کرمان به دربار خود و یا وجود قطعاتی کم‌نظیر از بافته‌های گره‌دار کرمان در موزه‌های دنیا، اشاره کرد. بسیاری از متخصصین منشا ابداع طرحی به نام افشان را منطقه راور کرمان می‌دانند طرحی که در آن نوعی بهشت‌های زمینی در متن فرش می‌توان دید که از نگاه طراحان و بافندگان مناطق کویری ترسیم شده‌اند.

فرش‌های طرح افشان دوره صفوی را (که شاید به نوعی اولین نگاه به فرش کلارک هم ما را یاد آن‌ها بیندازد) امروزه در بسیاری از موزه‌های معتبر و مهم دنیا و همین‌طور مجموعه‌های شخصی می‌توان یافت.

مواد اولیه فرش و گره بافت آن:

استفاده از پنبه و پشم به عنوان مواد اولیه در فرش‌های دوران مختلف تاریخی ایران به لحاظ دسترسی بافندگان امری بدیهی بوده است. اگرچه در بسیاری از فرش‌های دوره صفوی استفاده از ابریشم و حتی فلزات گران‌بهایی نظیر نقره و طلا (در فرش‌های معروف پولونز) هم معمول بوده است، اما توجه به مشاغل قاطبه مردم کشور که به پیشه‌ کشاورزی و دامپروری اشتغال داشته‌اند و همچنین مطالبه مالیات حکومت که بر اساس اسناد تاریخی بیشتر به صورت کالاهای تولیدی مردم بوده، نشانگر سهولت و وفور دسترسی بافندگان خانگی و درباری به این مواد - پنبه و پشم - بوده است.

تار یا چله این فرش هم از پنبه و پرز یا گره‌های آن از پشم است. پود آن نیز به شیوه جالبی از سه پود که پودهای اول و سوم از پشم و پودهای میانی از ابریشم است بافته شده. اگرچه این شیوه پودگذاری در این منطقه استثناء نیست اما استفاده از این شیوه در انعطاف بیشتر فرش و بالا بردن کیفیت و استحکام آن تاثیر شگرفی دارد.

گره فرش کلارک هم به‌صورت گره فارسی یا گرهی که آن را نامتقارن می‌نامیم رقم خورده است.

طرح و رنگ‌های فرش کلارک:

وجود گل‌های معروف شاه عباسی در میان برگ‌های اسلیمی که به صورت اغراق‌آمیزی بزرگنمایی شده‌اند و در تمام زمینه فرش در حال گردش هستند، نگاه و ذهن هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کنند. وجود ۲ درخت سرو در لابلای این گل‌ها که شاید در جایگاه خود یادآور اهمیت و جایگاه سرو در فرهنگ ایرانیان از دیرباز تا به امروز باشند و همچنین سه نیم ترنج در قسمت بالایی فرش اولا طرح فرش را از حالت تقارن خارج کرده، در ثانی نشانگر این است که این طرح احتمالا قسمتی از یک طرح بزرگتر بوده که تنها قسمتی و یا نیمی از آن در این فرش اجرا شده است.

همچنین پراکندگی برگ‌ها و گل‌ها، عدم تقارن طرح و نیز استفاده از رنگ‌هایی که عمدتا در زمره رنگ‌های گرم جای می‌گیرند و پس از گذشت قریب به چهار قرن هنوز زنده و تازه مانده‌اند و خود حکایت از مهارت رنگرزان و طراحان آن دوران دارد، همگی بر جذابیت هر چه بیشتر این فرش از نگاه مخاطب افزوده‌اند.

فرش کلارک کجاست؟

روز حراج شخصیت حقیقی یا حقوقی خریدار فرش برگ داسی کلارک اعلام نشد چون خریداری که این قالی منحصربه‌فرد را از آن خود کرد به‌صورت تلفنی در این حراجی شرکت کرد و قیمت پیش‌بینی شده و پایه که بین ۵ تا ۷ میلیون دلار بود را در نهایت با پیشنهاد نهایی ۳۳ میلیون و ۷۶۵ هزار دلار شکست و مالک این اثر بی‌نظیر شد. این قیمت نزدیک به ۲ برابر قیمت فرش‌های فروخته شده در سه حراجی سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ بوده است. البته بعدها مشخص شد خریدار فرش کلارک موزه هنرهای اسلامی قطر بوده و این فرش ناب ایرانی که لقب گران‌قیمت‌ترین فرش تاریخ را دارد همینجا در همسایگی‌ ایران و در جنوب خلیج فارس نگهداری می‌شود.

بازبافی طرح فرش کلارک

بافت طرح فرش کلارک که میراثی بی‌مانند از تاریخ فرش ایرانی است برای چند قرن به دست فراموشی سپرده شده بود و دیگر در هیچ نقطه‌ای از جغرافیای ایران بافته نمی‌شد. از سال … فرش حیدریان تصمیم گرفت براساس عکس‌های موجود از این فرش، طرح آن را براساس جزییات دقیق و وفادار به طرح اصلی بازبافی کند. و حالا چند سالی است که دوباره طرح این فرش به وسیله فرش حیدریان، هم با ترکیب رنگ‌های منطبق بر طرح اصلی و هم با رنگ‌های متنوع دیگر بافته می‌شود.

مجموعه حیدریان با مطالعه و تحقیق در تاریخ فرش‌های دستباف ایرانی و شناسایی شاهکارهای این هنر، زیباترین و اصیل‌ترین قالی‌های دستباف را برای بازبافی انتخاب کرده و پس از اصلاحاتی مختصر آن‌ها را به شیوه‌ای اصیل خلق کرده و در شعب مختلف این مجموعه ارائه کرده است.

و فرش حیدریان توانست با دریافت جایزه از دموتکس آلمان این جایزه بین المللی را کسب کند.

برای بازدید از این آثار علاوه بر مراجعه حضوری می‌توانید با کارشناسان این مجموعه در شبکه‌های اجتماعی مجازی در ارتباط باشید یا به وب‌سایت‌ فرش حیدریان سر بزنید.