زیرساخت‌های تولید فرش زیگلر در سلطان آباد

در پست قبلی درباره کمپانی‌های خارجی که در قرن نوزدهم در ایران اقدام به تولید فرش کردند صحبت کردیم. در این پست از وبلاگ فرش حیدریان سعی داریم قدری در مورد چند و چون کار کمپانی‌های خارجی قالی‌بافی در منطقه سلطان‌آباد صحبت کنیم، با ما همراه باشید.

نزد عموم فرش سلطان‌آباد با نام زیگلر شناخته می‌شود، اما همان‌طور که در پست پیشین گفتیم لازم است توجه کنیم که زیگلرها زیرساخت‌های قالی‌بافی را در سلطان‌آباد ایجاد نکردند. آنها زیرساخت‌های قالی‌بافی در این منطقه را ساماندهی، اصلاح و صنعتی کردند. نکته شایسته توجهی که در این میان وجود دارد این است که تولیدکنندگان فرش به‌ناچار فروشنده‌های پشم نیز بودند که نهایتاً با تلاش‌های رایچرت-گینسکی، فعالیت در حیطه رنگرزی الیاف پشمی را نیز شروع کردند. این اقدام باعث می‌شد، کنترل کیفیت دقیق و ضمانت شده روی تولید فرش‌ها صورت گیرد. دلیل این اقدام آن بود که بافندگان روستایی ساکن در مناطق یادشده فعال بودند از دوره‌های پیش عادت داشتند، گاهی مواد ارزان‌تر را جایگزین مواد با کیفیت بالای زیگلر کنند.

در این فرایند یک واسطه یا «عامل» مسئول مذاکره مستقیم با بافندگانی بود که در حالت عادی به ندرت صاحب و مالک تولیدی را می‌دیدند. بافندگان که اغلب اعضای خانواده عامل بودند، در فضاهای کلبه‌ مانند روستایی کار می‌کردند، زیرا در آن منطقه به ندرت به زنان اجازه کار بیرون از منزل داده می‌شد (این درحالی بود‌ که در تبریز و کرمان، زنان کنار مردان و پسران در کارخانه‌های بافندگی کار می‌کردند).

بافت استاندارد قالی در منطقه سلطان‌آباد با گره فارسی صورت می‌گرفت. پرزهای قالی سلطان‌آباد ظرافت متوسطی داشت که با دو ردیف پود پنبه‌ای روی تارهایی از همان جنس محکم می‌شد. در آن زمان مزد بافندگان بر اساس اندازه فرش تعیین می‌شد. رنگ‌های مورد استفاده در این منطقه، منحصربه‌فرد شناخته شده بودند. البته لازم است توجه کنیم که در این منطقه ابتدا فقط از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد، اما بعداً اشتراوس دوره‌ای زمانی در منچستر و در BASF در آلمان که کارخانه ساخت مواد شیمیایی بود، اقامت کرد و با خود تکنیک استفاده رنگ‌های صنعتی را در قالی‌بافی این منطقه به ارمغان آورد. در این دوره اندازه فرش‌ها نیز صورت استانداردتری را به خود گرفت به طوری که هم قالی‌ها در هر اندازه مورد نیاز سفارش‌دهنده بافته می‌شدند (که حتی نمونه‌هایی با طول 10 متر هم از آن دوران وجود دارد) و هم نمونه قالی‌های زیگلر کمیاب با طرح‌های غریب و شرقی‌شان معمولاً در اندازه‌های از پیش تعیین‌شده 3 در 4 متر بافته می‌شدند.

جالب اینجاست که فرش‌های زیگلر مدرن‌تر که امروزه بسیار مورد توجه هستند (زمین روشن، اغلب با حاشیه‌های روشن و طرح‌های شاه‌عباسی خلوت) در زمان خود خیلی مورد تحسین قرار نمی‌گرفتند. چرا که این فرش‌ها محصول زمانی بودند که نظریه «بازگشت به ریشه‌ها» (مطرح شده توسط چرچیل، ویگهام و دیگران) طراحی و محبوب شده بود و طبق این ایده، استفاده از طرح‌های «مدرن» برای خلق فرش‌های سنتی ایرانی پسندیده نبود، اما در هر حال تعداد زیادی از این فرش‌ها در برهه بافته شدند.

امروزه تعداد خیلی کمی از فرش‌هایی با نقش شاه‌عباسی سفید از آن دوران باقی مانده‌اند که نشان می‌دهد در آن زمان تولیدشان محدود شده است. بدیهی است که طراحی فرش در اندازه‌های رایج ایران ساده‌تر بود تا آنکه بخواهند اندازه‌ها را برای یک فضای زندگی اروپایی و متفاوت تطبیق دهند. در دسترس بودن طرح‌ها، چه اروپایی و چه ایرانی، برای کمپانی زیگلر به‌هیچ‌وجه مشکل محسوب نمی‌شد، چرا که آن‌ها هزاران مدل را در اختیار داشتند و همواره مشغول خلق طرح‌های جدید بودند. اغلب نیز طرح‌های مختلف به‌گونه‌ای ترکیب می‌شدند که باعث می‌شد منشأ آن‌ها غیرقابل تشخیص باشد.

قالی‌های سلطان‌آباد یکی از پرطرفدارترین مجموعه‌های خلق شده در فرش حیدریان هستند. برای بازدید و خرید آثار این مجموعه می‌توانید به وب‌سایت یا شعب و گالری‌های این مجموعه سربزنید