واگیره: هنر و زیبایی در فرش‌های ایرانی

در این پست از وبلاگ فرش حیدریان سعی داریم در مورد یک نقشه خاص یعنی فرش های واگیره ای صحبت کنیم، پس با ما همراه باشید. واگیره، اصطلاحی است که جوهر مهارت و انتقال یک طرح را در زمینه فرش‌های ایرانی نمایان می‌کند. به‌عنوان یک اصطلاح نه‌تنها معنای واژگانی‌اش بلکه معنای عملی‌اش همانا تکرار ریتمی یا انتقال ظریف یک الگو ساده یا حتی پیچیده به سراسر زمینه فرش است. "واگیره " در لغت به معنای سرایت و درجه است و نقش "واگیره " از تکرار یا انتقال یک الگو به سراسر فرش شکل می‌گیرد. در یک تعریف جامع‌تر، زمانی که بخشی کوچک از الگوی متن در جهات طولی و عرضی تکرار شده و این عناصر با خطوط، نقوش یا "گره‌ها " به یکدیگر متصل می‌شوند، آن نقش به نام "واگیره " یا "بندی " نیز شناخته می‌شود.

الگوی بافت

فرش‌های دستباف ایرانی، شاهکاری با نقش، طرح، رنگ و کیفیت بافتی شگفت‌آور است. هنگامی‌که به آثار بی‌نظیر عشایر یا فرش‌های کهن نگاه می‌کنیم، به نظرمان عجیب می‌آید که چگونه بافندگان توانسته‌اند طرح‌های پیچیده و زیبا را با این درجه از هماهنگی و تناسب خلق کنند. چگونه توانسته‌اند این‌همه نقش و نگار متعدد را بدون ذره‌ای خطا در گوشه گوشه قالی تکرار کنند. پاسخ به این سؤال را همه می‌دانیم: داشتن نقشه؛ اما می‌دانیم در زمان‌های گذشته یا مناطق کم برخوردار امکان طراحی نقشه وجود نداشته است بنابراین دوباره این سؤال طرح می‌شود که: چگونه توانسته‌اند این‌همه نقش و نگار متعدد را بدون ذره‌ای خطا در گوشه گوشه قالی تکرار کنند؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت بافندگان روستایی با ارتباط فرهنگی قبیله‌ای و عشایری، نقش‌ها را همچون زبان مادری‌شان آموخته و از شیوه‌های شفاهی نقل می‌کنند. آن‌ها با روش ذهنی‌بافی و زیبایی‌شناسی خود، انواع فرش مانند قالی، گلیم، گبه، جاجیم و ... را خلق می‌کنند و از واگیره (اورنک یا فقیره) نیز استفاده می‌نمایند.

واگیره (اورنک)

اورنک یک قطعه فرش کوچک است که همه نقش‌مایه‌ها و طرح‌های موردنیاز یک نقشه خاص در آن تجمیع شده است. اورنک نوعی واگیره به حساب می‌آید که به‌طورمعمول در جوامع روستایی، ایلات و عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرد. از اورنک برای به یادآوری نقش‌ها استفاده می‌شود و به بافنده این امکان را می‌دهد تا با نگاه به آن، نقشه‌ای با اصالت و سلیقه فردی خود برای بافت فرش بسازد.

نقشه‌های واگیره‌ای

بافندگان فرش با طرح‌های واگیره‌ای، به دلیل تکرار الگوهای بافت، به‌سرعت بدون نیاز به نقشه‌های بزرگ و پیچیده می‌توانند قالی‌های بزرگ و باشکوهی را خلق کنند. نقشه‌های طرح واگیره‌ای شامل عناصر تکرارشونده هستند که با کنار هم قرار گرفتن، یک نقش کامل‌تر ایجاد می‌کنند. این الگوها در تمامی سبک‌های قالی‌بافی ایران وجود دارند و تنوع بسیاری هم در روش‌های تکرار الگوهایشان وجود دارد.

یکی از مهم‌ترین انواع طرح‌های واگیره‌ای طرح‌های بندی هستند که در آن‌ها نقشه‌ از یک طرح یا نقش‌مایه‌هایی که به هم متصل می‌شوند و در تمام متن فرش گسترش می‌یابند، پدید می‌آید. این طرح‌ها انواع مختلفی دارند مانند بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه‌ای و غیره.

تنوع در طرح‌های فرش واگیره

تنوع بسیار و بی‌شماری در طرح‌ها و سبک‌های فرش‌های واگیره‌ای وجود دارد. امروزه طرح‌های بسیاری وجود دارد که در گروه فرش‌های واگیره‌ای قرار می‌گیرند اما هیچ‌یک از نشانه‌های فرش واگیره‌ای سنتی را هم ندارند؛ مثلاً طرح‌های تقریباً بدون گل، بدون گره چینی و فاقد نقوش سنتی که به‌عنوان طرح‌های واگیره‌ای شناخته می‌شوند.

معروف‌ترین طرح‌ها و بندی‌های واگیره شامل: بندی ورامین یا میناخانی، بندی اسلیمی، بندی بازوبندی، بندی شیر و شکری، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی کتیبه‌ای و بندی شاخ گوزنی و حیوان‌دار هستند.

تنوع گسترده در طرح‌های فرش واگیره

در حوزه فرش‌های واگیره، تنوع بیش‌ازحدی حاکم است که می‌توان آن را یکی از جلوه‌های چشمگیر هنر قالی دست‌بافت ایران تلقی کرد. این تنوع در ابعاد گسترده‌ای از فرهنگ و تاریخ گرفته تا افکار معاصر الهام‌ می‌گیرد. طرح‌های معروف واگیره‌ای مانند بندی ورامین یا میناخانی، بندی اسلیمی، بازوبندی، بندی شیر و شکری، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی کتیبه‌ای و بندی شاخ گوزنی و حیوان‌دار، نمونه‌هایی از این تنوع گسترده هستند.

مناطق بافت فرش واگیره نیز این تنوع را افزایش داده‌اند. در اکثر نقاط ایران، به‌ویژه در کارگاه‌های قالی‌بافی استان‌های شمالی، شمال‌شرقی و مرکزی، نقش واگیره به‌عنوان یک سبک هنری جا افتاده و حاکم هستند؛ اما پس از ظهور حکومت قاجار، این هنر با پیروان بیشتری روبرو شده و به‌خصوص در مرکز ایران، این هنر به اوج شهرت خود رسید. ازجمله دلایل اصلی محبوبیت نقش واگیره می‌توان به‌سادگی نقشه‌خوانی‌اش اشاره کرد.

این تنوع غنی در طرح‌های واگیره نه‌تنها به حفظ میراث فرهنگی کمک می‌کند بلکه به آن امکان می‌دهد که بازتابی زنده و پویا از هنر ایران در تمام دوره‌ها به وجود آورد. نقوش گل و ماهی یا هراتی، سردار جنگل، امیر جنگی، احمد محمدآبادی، تال و خونچه، شرق لندن از مهم‌ترین این طرح‌ها هستند.

نقش فرش واگیره در دکوراسیون

نقشه واگیره‌ای به علت به هم پیوستگی و انسجامی که در طرح خود دارد، حس زیبایی، تناسب و یکدستی را به فضا القا می‌کنند. نقوش اصیل واگیره در رنگ‌بندی سنتی و اصیل، جلوه‌ای زیبا و اصیل به دکوراسیون شما می‌دهند. در استفاده از فرش‌هایی با نقشه‌های واگیره‌ای که نقوش رنگارنگ دارند به این نکته دقت کنید که مبلمان و پرده‌ها تا حد امکان ساده و بدون طرح باشند. نقوش سنتی فرش در ترکیب با مبلمان چوبی در رنگ‌های تیره و فندقی، جلوه‌ای زیبا پیدا می‌کند. برای انتخاب رنگ مبلمان نیز می‌توانید رنگ متن قالی یا یکی از رنگ‌های غالب در نقش را انتخاب کنید.

چیدمان با فرش‌های واگیره در سبک‌های مدرن، نئوکلاسیک و مینیمال به‌مراتب ساده‌تر است، زیرا طرح و رنگ به شکلی طراحی می‌شود که هم انتخاب رنگ را برای شما ساده‌تر می‌کند و هم انتخاب سبک و متریال را. استفاده از فرش‌های واگیره در دکوراسیون، فضا را با حس گرما و زیبایی پر کرده و تنوع بیشتری به طراحی داخلی می‌بخشد. این هنر نه‌تنها جزء تاریخ هنر ایرانی است بلکه به‌عنوان یک اثر هنری برجسته نیز در دنیای مدرن شناخته می‌شود.