نقشمایههای هنرمندانه فرش‌های قشقایی
Monday، ۲۷ Shahrivar ۱۴۰۲
مگر می‌شود دستبافته‌هاي ایل قشقایی را دید و از زیبایی طرح و نقش‌هایشان شگفت‌زده نشد؟ امروز در این پست از وبلاگ فرش حیدریان می‌خواهیم با شما از زیبایی‌های طرح و نقش دست‌بافته‌های قشقایی صحبت کنیم. اگر دوست دارید با این‌گونه فرش‌ها آشنا شوید، لطفاً پست اول از این سری پست‌های فرش حیدریان را مطالعه کنید و با ما همراه باشید تا این فرش‌های زیبا را بهتر بشناسیم.
شهرت جهانی فرش و قالی‌های قشقایی
بافت انواع فرش دستباف در استان فارس، به خاطر نقوش نمادینش و مفاهیمی که پشت هر یک از آن‌هاست شهرت بسیاری دارد. رنگ‌های زیباي دست‌بافته‌های این منطقه با انواع نقوش گیاهی و جانوری‌اش همیشه شهره عالم بوده و تا امروز هم این معروفیت رنگ خود را نباخته است. بافته‌های استان فارس، مانند سایر دست‌بافته‌های ایرانی، به‌طورکلی به سه دسته شهري، روستایی و ایلیاتی باف تقسیم می‌شوند. در بین این دست‌بافته‌ها، از همه معروف‌تر انواع فرش‌های ایلیاتی و به‌طور خاص تولیدات ایل قشقایی هستند. زیبایی نقشه‌ها، محبوبیت و دلپذیری طرح‌ها، ظرافت گره‌ها، چشم‌گیری و پایداري رنگ‌ها و در رأس همه این‌ها، حالت خیال‌انگیز و مرموز بافته‌ها، قالی قشقایی را به یکی از برترین آثار هنرهاي سنتی تبدیل کرده است. باوجودآنکه هویت بسیاري از نقشمایههای قشقایی در طول زمان تغییراتی داشته است، اما همچنان بسیاری از آن‌ها مانند نمونه‌های چند دهه و حتی چند قرن پیش‌اند به همین خاطر شناخت و توجه به آن‌ها داراي ارزش بسیاری است.
دست‌بافته چیست؟
پیش‌تر در پست‌های قبلی این وبلاگ به کلمه دست‌بافته پرداخته‌ایم، اما به‌طورکلی به محصولاتی مانند انواع قالی،گلیم، جاجیم، چنته، خورجین، جوال، جوال، نمکدان، مفرش ،گبه، روزینی و جل اسب و ... گفته می‌شود. منظور از دست‌بافته محصولی است که از طریق بافت به عمل می‌آید و در این فرایند همه چیز به‌صورت دستی انجام می‌شود. یک دست‌بافته ممکن است دارای پرز باشد مانند قالی و گبه و ممکن است دارای گره‌هایی بی‌پرز باشد مانند گلیم. فرم کلی آن ممکن است مستطیل باشد مانند قالی یا انواع اشکال ترکیبی و غیر منتظم مانند نمک دان، روزینی، جل اسب و ... . استاد سیروس پرهام به‌خوبی بافندگان ایل قشقایی را چنین وصف می‌کند. بافندگان ایل قشقایی سرآمد همه فرش‌بافان عشایري ایران و جهان هستند.خیال‌های آزاده رنگارنگی که در دست‌بافته‌های خود رها کرده‌اند بی‌مانند است اصالت و خلاقیت نقش‌پردازی و قدرت و طراوت رنگ‌آمیزی در فرش قشقایی به کمال رسیده، تنوع رنگ و نقش فرش قشقایی انتها ندارد.
نقشمایههای دست‌بافته‌های قشقایی
در بیشتر مناطق استان فارس بسیاری از نقش‌مایه‌ها، با اسم خاصی شناخته نمی‌شوند و تنها طرح کلی دست‌بافته‌ها شناخته شده بوده و نامی مشخص دارد. بیشتر بافندگان بین خودشان یک روش قراردادی براي شناسایی نقش‌مایه‌ها دارند که مبتنی بر شمارش بخش‌های مشخص یک نقش‌مایه است. به این صورت که گلی را که هشت گلبرگ و یک دایره در وسط دارد را «هشت‌تایی» می‌خوانند. هرچند این موضوع باعث شده در بیشتر موارد اشتباه پیش بیاید و نقش‌های مشابه با هم اشتباه گرفته شوند.
انواع نقوش دست‌بافته‌های قشقایی
استاد سیروس پرهام نقوش رایج و متداول دست‌بافته‌های قشقایی را در آثار حدود سه قرن اخیر بررسی کرده و آن‌ها را به دو گروه تقسیم می‌کند که عبارت‌اند از:
گروه اول: طرح‌ها و نقشمایههای سنتی عشایري که کمتر در طول گذر زمان تغییر کرده‌اند و اگر هم اختلافی وجود دارد، با تغییرات اندك نسبت به سالیان پیش بوده و تقریباً همیشه به یک شیوه بافته شده‌اند. ویژگی مهم این طرح‌ها و نقوش حالت هندسی آن‌ها و ذهنی باف بودنشان است. نکته مهم دیگر آنکه این نقوش از یک الگوي معین پیروی نمی‌کنند و در بسیاری موارد هیچ نظم خاصی ندارند. در بسیاری موارد بافندگان برای قرینه‌سازی آن‌ها هیچ تلاشی نمی‌کنند، مگر قرار باشد در ترنج، لچک‌ها یا حواشی به‌صورت تکرارشونده پیاده شوند. این شیوه نقش‌پردازی اساساً بر اساس ترکیب و درهم‌ریختگی نگاره‌های گوناگون و پراکنده است و به سبک مختلف، اشکالاتی و اشکالی معروف است.
گروه دوم: طرح‌ها و نقشمایههای این گروه منظم، منسجم و متقارن هستند. بیشتر این نقوش منشأ عشایري و روستایی ندارند و طراحی آن‌ها عمدتاً از فرش‌های شهري بافت و سایر هنرهاي سنتی مثل پارچه‌بافی و ترمه‌باف و چاپ قلمکار و کاشی‌کاری، الهام گرفته است. این نقش‌مایه‌ها پس از اقتباس، به سبک و شیوه خاص بافندگان ساده و مجرد شده و در نقشه دست‌بافته‌ها هویدا شده است. ویژگی بارز این گروه از نقش‌مایه‌ها، نظم و یکپارچگی طرح و قرینه بودن و توازن آن‌ها است. در این شیوه نقش‌پردازی، به‌جای نقوش لوزي، چهارگوش، شش‌گوش و هشت‌گوش و خط‌های راست و شکسته، بیشتر از گل و گیاه و شاخ و برگ و منحنی‌های گردان استفاده می‌شود.
نقوش قشقایی در مجموعه حیدریان
در مجموعه فرش حیدریان، فرش‌ها و قالی‌های بسیاری با انواع نقوش قشقایی وجود دارند. هزاران نقش‌مایه زیبا و ده‌ها رنگ مختلف گیاهی باعث شده دست‌بافته‌های قشقایی ما یکی از شگفت‌انگیزترین و متنوع‌ترین مجموعه فرش‌ها ما باشد. ازآنجاکه فرش‌های حیدریان هم در کارگاه‌های عشایری و روستایی قشقایی بافته می‌شوند و هم در کارگاه‌های شهری، پس هر دو گروه نقش‌مایه‌هایی که از آن‌ها صحبت کردیم در آثار این مجموعه موجود و مشهود است.