مصاحبه‌ای با دکتر بیژن اربابی در باب معیارهای انتخاب و خرید فرش دستباف ایرانی

آگاهی‌ها و شناخت و درک صحیح از کیفیت و ویژگی‌های هر نوع کالایی باعث ایجاد زنجیره اطمینان و اعتماد میان ارائه کننده و مصرف کننده کالا می‌شود. در دنیای امروز اقتصاد هنر یکی از مهم‌ترین جنبه‌های هنر به شمار می‌آید. خرید و فروش آثار هنری در هر یک از بازارهای هنری تخصص، ویژگی‌ها و مولفه‌های خاص خود را دارد. از جمله آثار هنرهای کاربردی در زندگی که با توجه به شرایط اقتصادی، فرهنگی و هنری نیاز به شناخت آن ضرورت دارد، فرش دستباف است. فرش دستباف با سابقه تاریخی بسیار طولانی و درخشان، با گذر از فراز و فرودهای بسیار، به یک اثر کاربردی و زیبا در خانه و محل کار مبدل شده است. فرش به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین هنرهای سنتی ایرانی که از دیرباز نیز گردش اقتصادی قابل توجهی در هنرهای سنتی ایران داشته است، عمدتا از معیارهای مناسبی برای ارزیابی ویژگی‌های هنری برخوردار نبوده و عملا به معیارهای کمی در پردازش و ظرایف نقوش، بافت و اندازه فرش توجه و تکیه داشته است. این در حالی است که بسیاری از ویژگی‌های کیفی مانند رنگ و طرح و نقش و همچنین تناسب اندازه‌ها و کیفیت بافت به صورت تحلیلی دور بوده است. معیارهایی که در هنگام خرید فرش دستباف برای ارزیابی این کالای هنری و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد را می‌توان در ۲ دسته‌ اصلی طبقه‌بندی کرد؛ دسته‌ اول معیارهای مرتبط با اصول فنی، کیفیت کالا و مواد اولیه که معیارهای کمّی نامیده می‌شوند. و دسته‌ دوم معیارهای مرتبط با اصول زیبایی‌شناسی مانند رنگ‌بندی و طراحی را شامل می‌شوند که به آنها معیارهای کیفی گفته می‌شود.

معیارهای ارزیابی فرش دستباف

رنگ

رنگ به عنوان عنصری مهم و کاربردی برای تزیین محیط منزل یا محل کار محسوب می‌شود. به عنوان مثال به وسیله‌ رنگ می‌توان احساسات درونی را بیان کرد و یا تاثیراتی بر ذهن و احساس مخاطبین گذاشت. یکی از اولین مواردی که در مورد رنگ به ذهن خطور می‌کند، مجموعه روابط نمادین و تصویری آن با باورهای افراد است که از جمله موثرترین جنبه‌های رنگ به شمار می‌آید. تخته فرشی مورد تحسین است که نقشه عالی، رنگ‌آمیزی چشم نواز، جنس خوب و ... داشته باشد. در نتیجه ضمن توجه به رنگ که شاخصه‌‌ بسیار مهمی است و تاثیر تعیین کننده‌ای در فرم و محتوای اثر دارد، به سایر مؤلفه‌ها نظیر هارمونی نقوش، تعادل و توازن و ... نیز باید نظر داشت.

رنگ های پرکاربرد در فرش ایران

به دلیل نقش پر اهمیتی که رنگ در فرش ایفا می‌کند، فرش‌های ایران دارای تنوع کم‌نظیری در عرصه رنگ و بخش زیبایی سازنده و تاثیرگذار بر دیدگان مشاهده‌گران آنها هستند. از رنگ‌های پرکاربرد در متن و حاشیه فرش می‌توان به رنگ لاکی اشاره کرد که در مناطق مختلف قرمز از آن‌ها با عناوینی مثل لاکی روناسی، سرخ قرمزدانه‌ای، زرشکی و ... یاد می‌شود. به این طیف از رنگ، انواع صورتی، اصطلاحا دوغی نیز قابل افزودن است. دیگر رنگ رایج در فرش‌ها طیف رنگ آبی است که این رنگ اغلب به صورت سرمه‌ای (که ترکیبی از سبز و یا گاهی سرخ با رنگ آبی است) استفاده می‌شود، آبی فیروزه‌ای، لاجوردی، آبی اصطلاحا نفتی و آبی آسمانی و ... از دیگر طیف‌های رنگی استفاده شده در فرش‌های دستباف هستند. رنگ کرم، رنگ دیگر پرکاربرد و غالب در زمینه و حاشیه فرش دستباف است که در اکثر فرش‌ها به وفور به‌کار برده می‌شود.

طرح و نقش

در ارزیابی فرش با معیارهای کیفی و زیبایی‌شناسانه به نظر می‌رسد بعد از تاثیرگذاری رنگ معیار طرح و نقش دارای اهمیت و تاثیرگذاری است. طرح یک اثر تجسمی بر روند سازماندهی عناصری چون خط، شکل، رنگ، بافت، فضا، با تکیه بر اصول طراحی دلالت دارد که تعادل، ریتم، تناسب و هماهنگی از عام‌ترین این اصول شناخته می‌شوند. نقش نیز به مایه اصلی و بارز در یک اثر هنری، عنصر یا ترکیبی از عناصر بصری که در یک ترکیب‌بندی تکرار می شود، گفته می‌شود. به طور کلی «طرح» معنای پایه و اساس اثری را دارد و ترکیبی کلی از چارچوب یک فرش را تشکیل می‌دهد و نقش مایه‌ها و سایر نقوش معروف و متداول در فرش، بخش تعیین‌کننده چارچوب فرش به عنوان نقش تعریف می‌شوند.

طرح و نقش فرش‌های تولید شده در مناطق مختلف جغرافیای بافندگی فرش ایران، می‌توانند به صورت عشایری (کاملا تجریدی و هندسی)، روستایی (نیمه هندسی و با جزئیات بیشتر) و شهری (گردان و پر جزئیات) باشند که همگی در چارچوب‌های طبقه‌بندی شده، منظم و مشخص قرار می‌گیرند.

طرح فرش‌ها به هفت طبقه: محرمات، قابی، واگیر‌ه‌ای، لچک ترنج، باغی، محرابی و افشان تقسیم می‌شوند. نقش فرش‌ها نیز به ۲ بخش نقوش اصلی و نقوش فرعی بخش‌بندی شده است. نقوش اصلی شامل نقش‌های ختایی، اسلیمی و تلفیقی از هر ۲ (اسلیمی ختایی) است. نقوش فرعی که در فرش‌های با نقشه تولید شده‌اند می‌توان به طور مثال از نقش‌مایه بته، درخت، گلدان، دسته‌گلی، جانوران (حیوان و پرنده‌های طبیعی و افسانه‌ای و ماهی)، قندیل، اشیای زیرخاکی، مناظر و تصاویر، کف ساده، گل‌فرنگ و ... یاد کرد.

ابعاد و اندازه

دنیای تناسب و ابعاد از اعجاب انگیزترین مسائل مورد توجه هنرمندان و مخاطبان آثار هنری بوده که همواره در انواع صنایع و هنرها جز جدایی‌ناپذیر آثار بوده است. بسیاری از هنرمندان و صنعتگران ایرانی در خلق آثار خود با معیار ابعاد ارتباط مستقیم داشته‌اند. در دستبافته‌ها به‌ويژه فرش، شاخص اندازه و ابعاد بعد از رنگ و طرح و نقش سومین معیار زیبایی‌شناسی دارای اهمیت است. بدین صورت که اکثر مصرف‌کنندگان فرش دستباف با توجه به اقتضای فضای موجود برای منزل یا محل کار خود به آن توجه ویژه دارند و نسبت به آن برای تهیه فرش اقدام می‌کنند.

ابعاد فرش‌ها با توجه به فضاهای متفاوت در حوزه معماری با تغییراتی روبرو شده است و به طور کلی به چند گروه عمده فرش‌های کوچک پارچه، فرش، پرده‌ای و بزرگ پارچه تقسیم می‌شوند. که ابعاد ذرع و نیم، قالیچه، پرده، قالی ۹ متری، ۱۲ متری، اندازه‌های رایج تولید شده فرش ایران به حساب می‌آیند.

بافت

یکی از شاخصه‌های بسیار مهم فرش دستباف ایران که باعث شناخته شدن آن در دنیا شده است تنوع در شیوه‌های بافت است. انواع گره‌های متقارن یا نامتقارن، شیوه‌های بافت لول، نیم‌لول و تخت، استفاده از کارد و قلاب در بافت یا گره زدن با دست، نحوه پود دهی، استفاده از مواد متفاوت اعم از پشم، پنبه، ابریشم و کرک همگی مواردی هستند که در هنگام تولید باید به آنها دقت کرد.

بافت فرش‌ها عموما به روش ذهنی، روستایی و شهری‌باف صورت می‌گیرد. در این بین فرش‌های با نقشه شهری به دلیل پیچیدگی‌های طرح و نقش برای بافته شدن آن نیاز به نقش‌های از پیش آماده شده برای خوانش توسط بافنده دارند. بافت خوب یک فرش به‌ويژه فرش شهری به دلیل متفاوت بودن شرایط تولید آن با سایر فرش‌های روستایی و عشایری (ذهنی) دارای یک سری شاخصه‌ها است که در هنگام تولید باید به آنها دقت کرد. برخی از این شاخصه‌ها عبارتند از: یک دستی گره‌ها، صافی و موازی بودن لبه‌های طولی و عرضی، تاکید بر حفظ زوایای ۹۰ درجه فرش، پود دهی صحیح و کوبیدن مناسب پودها، پیچش مناسب شیرازه‌ها (در صورت شیرازه بستن هنگام بافت)، خواندن و اجرای صحیح نقشه و رنگ فرش، همچنین جلوگیری از کوبیده شدن نقوش و یا بالازدگی نقوش، تابُر، بُره بُره شدن، سرنخ و کیسی و... این موارد از جمله شاخصه‌های پر اهمیت در ارزیابی‌های کارشناسی فرش در حوزه کمّی و فنی تولید فرش یا همان موارد مرتبط با روند بافت است.

با در نظر گرفتن موارد گفته شده، بافت از حیث فنی در ارزیابی فرش دارای اهمیت بوده و ارتباط مستقیمی با زیبایی فرش دارد. بدین صورت که اگر تمام عوامل کیفی شامل طراحی، رنگ‌بندی و هماهنگی نقوش با طرح در نقشه فرش رعایت شوند مادامی که بر روی تار و پود دار فرش شکل نگیرند قابل بررسی و ارزیابی نیستند. بنابراین رعایت اصول اولیه هنگام بافت مانند نحوه صحیح گره زدن و کوبیدن پود و هماهنگی نقشه فرش با اندازه دار فرش در هر چه زیباتر شدن آن تاثیرگذار بوده است. یک فرش بافته‌شده بی اشکال، تمامی معیارهای زیبایی‌شناسی بیان شده را در خود جای می‌دهد.

فرش حیدریان

منبع: nazmiyalantiquerugs.com