قالی‌های تصویری، فرش یا تابلوفرش

قالی‌های تصویری گروهی از فرش‌های دستباف ایرانی هستند که در تحقیقات و پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه کمتر به آن‌ها پرداخته شده است و دلیل این موضوع تعداد کم و نقشه‌های منحصربه‌فرد آن‌هاست که در مقایسه با سایر قالی‌های دستباف ایرانی همیشه محدود و انگشت‌شمار بوده‌اند. در فرش‌های تصویری چون در گذشته ملاک طراحی سلیقه شخصی قالیبافان بوده، این قالی‌ها کمتر جنبه تجارتی پیدا کرده بودند. امروز در این پست از وبلاگ فرش حیدریان می‌خواهیم از فرش‌های تصویری و تاریخچه‌شان صحبت کنیم، با ما همراه باشید.

فرش تصویری از کجا پیدا شد؟

قالیچه‌های تصویری اواخر سده دوازدهم هجری، به دنبال تحولاتی که در رشته‌های مختلف هنری در ایران پدید می‌آمد، شکل گرفتند. در این دوره بهره‌گیری از امکانات جدید زمانه مثل تصاویر چاپی و عکس به شکل‌گیری بیان تازه‌ای در قالیبافی ایران منجر شد. بعد از تسلط اسلام بر ایران قالیبافی نیز مثل بسیاری از دیگر هنرها خود را با شرایط زمان تطبیق داد و به طراحی قالی با روش‌های غیر تصویری پرداخت، چراکه اسلام تصویرگری را حرام اعلام کرده بود. هنوز يك سده بیشتر از ورود اسلام به ایران نگذشته بود که واکنش‌های ایرانیان علیه جور و ستم اعراب و حکومت مرکزی آن‌ها آغاز شد و جنبش‌هایی برای رهایی از سلطه حکام عرب به وجود آمد. سرکردگان این جنبش‌ها به جهت ایجاد وحدت ملی با هر روشی که می‌توانستند قدرت متقابلی را در برابر حکام عرب ایجاد کند به کار می‌بردند.

ایرانیان در آن روزها زبان فارسی و فرهنگ گذشته ایران را مانند سدی مقاوم در مقابله با قدرت اعراب به کار گرفتند و شعرا و نویسندگان را به بازنویسی تاریخ گذشته ایران و نوشتن داستان‌های حماسی قبل از اسلام ترغیب کردند. نقاشان نیز کم‌کم به مصور کردن این داستان‌ها پرداختند گویی تنها راه‌حل دست یافتن به هدف‌های سیاسی و وحدت ملی از چنین راه‌هایی میسر می‌شد. در دوره صفوی پادشاهان ایرانی‌الاصل صفوى ضمن برآوردن آرزوی بزرگشآن‌که تجدید عظمت و شکوه ایران بود، سلسله اقداماتی اساسی و بنیادی را در همه عرصه‌های زندگی به وجود آوردند که ازجمله آن‌ها رسمی‌کردن مذهب شیعه بود که ایرانیان را از مردم سایر کشورهای مسلمان متمایز می‌کرد و زمینه را برای پیاده کردن استقلال فکری و دینی و سیاسی تام و تمام آماده کرد.

برداشت ایرانیان از دستورها و قواعد اسلام و اصولاً دیدی که به طبیعت داشتند، آزادانه‌تر و زمانه‌پسندتر بود و این آزادی عمل در شکوفایی هنرهای تصویری از دوران صفویه به بعد بسیار مؤثر بود. نمونه بارز این بینش وجود قالیچه‌های تصویری است که نه‌تنها در محدودۀ ایران به وجود آمده است. پس از دوره صفوی میراث هنری مردم ایران با طی فراز و نشیب‌هایی از دوره زند و افشار به دست قاجاریان رسید. در زمان سلطنت فتحعلی شاه دامنه فعالیت‌های هنری بیش‌ازپیش گسترش یافت و نگارخانه‌های سلطنتی به وجود آمد و شیوه‌ای تازه در هنر به نام شبیه‌سازی که همانا خلق پرتره‌هایی از بزرگان و سران مملکت بود رونق گرفت. در همین ایام نمونه‌هایی از باسمه‌ها و کارت‌پستال‌های اروپایی نیز به ایران راه پیدا کردند. شباهت زیاد این تصاویر به طبیعت، بسیاری از ایرانیان را به تحسین و تعجب وامی‌داشت. این نقاشی‌ها که در حقیقت معمولی‌ترین نقاشی‌های اروپایی بودند و در اروپا آن‌ها را در همه‌جا ازجمله روی جعبه‌های شکلات و لوازم‌آرایش نیز یافت می‌شد، در ایران هواخواهان زیادی پیدا کرد. تصاویر اروپایی خیلی زود در ایران زینت‌بخش خانه‌ها و مغازه‌ها شدند و برای خود جایی در آلبوم‌های نفیس پیدا می‌کرد. گاهی نیز بعضی از این تصاویر چاپی در نسخه‌های زیاد تکثیر می‌شد و به دورافتاده‌ترین نقاط کشور سفر می‌کرد و به دست بافندگان روستایی و عشایری مارسید و نظر آنان را جلب می‌کرد.

ایده قالی‌های تصویری از کجا می‌آمد؟

قرن‌های سیزدهم و چهاردهم هجری را باید دوره اشاعه تصویرسازی در ایران دانست. در این دو سده، در همه هنرها گرایش قابل‌توجهی به رئالیسم (شبیه‌سازی) و طبیعت‌گرایی پیدا شد. در این دوره دو دسته از نقاشان نقش بزرگی را در اشاعه هنرهای تصویری بین مردم عامه ایفا کردند: یکی نقاشان قهوه‌خانه‌ای و دیگری نقاشان مذهبی. حاصل کار این نقاشان مستقیماً در معرض دید توده‌های مردم قرار می‌گرفت و در قهوه‌خانه‌ها و یا مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی عرضه می‌شد و به همین خاطر تأثیرات بسیاری روی سلیقه هنرمندان رشته‌های دیگر ازجمله قلمکارسازان، تصویرگران کتاب‌های چاپی و قالیبافان می‌گذاشت.

قلمکار سازی

سازندگان پرده‌های قلمکار از اولین دسته هنرمندانی بودند که به جنبش تصویرسازی پیوستند و شروع کردند تصاویری از داستان‌های کهن و کلاسیک ایران مثل «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» را در مقیاس بزرگ بر روی پرده‌های خود پیاده کردند. هنگامی‌که پرده‌های قلمکار تصویری جای خود را در خانه‌های مردم باز کرد، کم‌کم توجه فرش‌بافان شهری را نیز به خود جلب کرد و الگوی کار آن‌ها شد. به دلیل آن‌که برخی از قالیچه‌های تصویری از روی پرده‌های قلمکار بافته می‌شد، گاهی این قالیچه‌ها نیز «پرده» خوانده می‌شدند و این اصطلاح تا امروز بین فروشندگان فرش رواج دارد.

چاپ سنگی و چاپ سربی

یکی دیگر از بزرگ‌ترین منابع الهام برای طراحی قالی‌های تصویری، کتاب‌های مصور و چاپ سنگی دوره قاجار بود. تولید کتاب مصور امری بسیار قدیمی و پرهزینه بود که فقط شاهان و بزرگان از عهده سفارش دادن و تهیه آن برمی‌آمدند و محتوای آن‌ها عمدتاً از چشم مردم عادی پنهان بود. با پیدایش صنعت چاپ در اواسط قرن سیزدهم هجری در ایران آثار نقاشان و مصوران به دست مردم رسید و باعث الهام بسیاری از صنعتگران در رشته‌های مختلف شد. کتب چاپی به خاطر محدودیت‌هایشان ریزه‌کاری‌ها و جزئیات مینیاتورهای سنتی را نداشتند، درنتیجه سادگی این تصاویر عامل دیگری برای استفاده هنرمندان رشته‌های دیگر ازجمله پرده قلمکار سازان و قالیبافان از آن‌ها بود.

عکاسی

سومین عامل تأثیرگذار بر فرش‌های ایرانی عکس و عکاسی بود که تاریخ ورود آن به ایران مصادف است با اوج قالیچه‌های تصویری و این دو هم‌زمان‌اند با اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار. در این سال‌ها معلمان اروپایی به ایران می‌آمدند و متقابلاً برخی از ایرانیان نیز به کشورهای اروپایی سفر کرده و یکی از سوغات‌های این رفت‌وآمدها برای ایرانیان عكس و عکاسی بود. این هنر موجب شد که موضوع‌های تازه‌ای وارد هنرهای تصویری آن زمان شود؛ اما مهم‌ترین تأثیر این هنر را در قالیچه‌های نقش شاهی می‌توان مشاهده کرد.

فرش تصویری یا تابلوی نقاشی؟!

یکی دیگر از اتفاقات این دوران، نصب قالیچه‌های تصویری روی دیوار بود که دگرگونی‌هایی بزرگی را در کاربرد فرش به وجود آورد. کاربری تازه، قالیچه را از روی زمین و زیر پا به روی دیوار منتقل کرد و آن را به‌صورت تابلوی نقاشی درآورد. اگرچه تا قبل از این زمان هم گهگاه قالیچه‌های معمولی را به درودیوار می‌آویختند اما این کار جنبه موقتی داشت مثل جشن‌های عروسی و مذهبی که درودیوار خانه‌ها و مغازه‌ها و بازارها را با قالی تزیین می‌کردند.

فرش تصویری در مجموعه حیدریان

مجموعه حیدریان به‌عنوان یکی از پیشگامان احیا قالی‌های تصویری در سال‌های اخیر نمونه‌های متعددی از این قالی‌ها را قالب کالکشن تصویری یا سفارش‌های شخصی طراحی و تولید کرده است. در پست بعدی فرش حیدریان با ما همراه باشید تا این فرش‌ها را بهتر بشناسیم. برای بازدید از این فرش‌ها می‌توانید به شعب مختلف فرش حیدریان سر بزنید یا از وب‌سایت فروشگاه زییین و فرش حیدریان بازدید بفرمایید.

منبع: کتاب قالیچه های تصویری ایران نوشته پرویز تناولی