قالی‌های تصویر در مجموعه فرش حیدریان

فرش حیدریان به‌عنوان یکی از نخستین احیاکنندگان قالی‌های اصیل تصویری در دوره مدرن در ایران، همواره توجه ویژه‌ای به این قالی‌ها و بازتولیدشان داشته است. در پست پیشین از تاریخچه این قالی‌ها و عوامل تأثیرگذار بر پیدایششان سخن گفتیم. اینک در این مقاله از وبلاگ فرش حیدریان، سعی داریم آثار تصویری این مجموعه را به شما همراهان و دوستداران فرش حیدریان معرفی کنیم.

قالی هوشنگ شاهی، میراث فرهنگ زرتشتی ایران

قالی‌های هوشنگ شاهی در دوره قاجار گروهی از قالی‌های بسیار پرطرفدار ایرانی بودند که در متن آن‌ها، هوشنگ پادشاه اسطوره‌ای ایران‌زمین به تصویر کشیده شده است. بر اساس متون زرتشتی و قصه‌های ایرانی هوشنگ نوه کیومرث، نخستین انسان و نخستین پادشاه ایران، است که هنگامی‌که اهریمن و سپاهش که همانا دیوان باشند، پدر او، یعنی سیامک را می‌کشند به جنگ آن‌ها می‌رود. هوشنگ در این نبرد سپاهی از حیوانات را گردآورد و به نبرد رفت و بسیاری از دیوان را نابود کرد و باقیمانده آن‌ها را نیز اسیر کرد. در قالی‌های هوشنگ شاهی مجموعه حیدریان، تختگاه هوشنگ بر شانه دو دیوی قرار دارد که وی ایشان را در جنگی که گفته شد به اسارت گرفته بود.

در اسطوره‌های ایرانی، هوشنگ فردی است که آتش را کشف کرد و با آن آهن را استخراج کرد. او با آتشی که کشف کرده بود به صنعتگری پرداخت و این کار را به مردم سرزمینش آموخت. هوشنگ در دوران پادشاهی‌اش کشاورزی را گسترش داد و به مردم یاد داد تا مایحتاج خود را فراهم کنند. او شاهی بود که حیوانات را برای استفاده مردمان اهلی کرد و راه رسم تهیه لباس از پوستشان را به مردمان آموخت. در دوران باستان، ایرانیان یا شهریار بودند، یعنی بزرگ‌زاده و کسی که در خدمت دین زرتشت بود، یا سلحشور بودند، یعنی کسی که به نبرد با دشمان می‌پرداخت و یا پیشه‌ور، یعنی کسی که به انواع شغل‌های رایج در جامعه از کشاورزی گرفته تا صنعتگری و ... مشغول بود. هوشنگ نخستین شهریار ایران بود که به خاطر توانایی‌هایش در شهریاری، سلحشوری و پیشه‌وری توانسته بود با همه مردم ایران ارتباط برقرار کند و به‌این‌ترتیب یک جامعه آرمانی پدید بیاورد.

در دوره قاجار نقش هوشنگ برای نخستین بار روی قالی‌های تصویری پدیدار شد و اهمیت پیدا کرد. دلیل این موضوع، آن بود که به علت ضعیف شدن مقام پادشاهان قاجار در اثر عوامل مختلف، حکومت سعی داشت با بازگشت به دوران باستان، قدرت خود را به این دوران پیوند بزند و به‌نوعی بر اقتدار شاه تأکید کند. در طراحی این قالی، ترکیب‌بندی اصلی برگرفته از تصاویر پیکره نگاری درباری است که در دوره قاجار و بخصوص از زمان فتحعلی شاه بسیار رایج شده بود. این نقاشی‌ها بر تصویرگری‌های شاهنامه‌های چاپ سنگی نیز بسیار تأثیرگذار بودند. به همین روی احتمال دارد که ترکیب‌بندی کلی بارگاه هوشنگ نیز از این مأخذ گرفته شده باشد.

در مجموعه حیدریان، در طراحی و باز بافی این قالی‌ها از بازنمایی صورت و لباس پادشاهان قاجار عامدانه صرف‌نظر شده و سعی شده تمرکز بر مفهوم اصلی روایت هوشنگ باشد. دلیل این امر نیز آن است که هوشنگ به‌عنوان نخستین فردی که صنایع‌دستی را به آدمیان یاد داد، به‌خودی‌خود برای این مجموعه اهمیت و ارزش الگویی دارد.

قالی شاه‌عباسی، شکوه ایران صفوی

قالی‌ تصویری شاه‌عباس یکی دیگر از قالی‌های تصویری مجموعه حیدریان است. شاه‌عباس قدرتمندترین، نامدارترین و محبوب‌ترین شاه دوره صفوی است. پس از ورود اسلام به ایران تا قرن‌ها هیچ سلسله ایرانی در این سرزمین حکومت متمرکز تشکیل نداده بود. صفویان اولین سلسله‌ای از پادشاهان ایرانی بودند که در این سرزمین حکومت یکپارچه مرکزی تشکیل دادند و بخشی از هویت ایرانیان را که در سایه اسلام ازدست‌رفته بود، دوباره زنده کردند. در بین این پادشاهان، شاه‌عباس اقدامات سازنده بسیاری انجام داد که از آن جمله می‌توان به آرام کردن مرزهای ایران در عثمانی، شمال شرق و باز پس گرفتن خلیج‌فارس از پرتغالی‌ها اشاره کرد. او همچنین شهر زیبا و منحصربه‌فرد اصفهان را پایتخت خود قرار داد و آباد کرد.

در دوران شاه‌عباس آزادی دینی نسبت به دوران قبل بیشتر شد، ارمنیان، کلیمیان، زرتشتیان و مسلمانان کنار هم زندگی می‌کردند و حتی بخش عمده‌ای از درآمد دربار حاصل تجارت ارمنیان بود. در این دوره مبلغان مسیحی اروپایی آزادانه به ایران می‌آمدند و به فعالیت‌های تبلیغی‌شان مشغول می‌شدند. شاه‌عباس علاوه بر مسائل سیاسی در فرهنگ و هنر و معماری ایرانیان نیز تحولات چشمگیری را پدید آورد. او بردگان بسیاری را که از سرزمین‌های همسایه در جنگ با ایران اسیر شده بودند آزاد کرد و به آن‌ها قدرت و اختیار داد و به‌این‌ترتیب هم قدرت را در نظام سیاسی ایران به‌خوبی توزیع و کنترل کرد و هم تنوع نژادی و آزادی بی‌سابقه‌ای را در ایران پدید آورد.

شخصی که در قالی شاه‌عباسی فرش حیدریان کنار شاه‌عباس ایستاده، امامقلی خان نام دارد که فرزند الله‌وردی خان گرجی و مسیحی بود. امام قلی خان یکی از فرماندهان نظامی و سرداران شاه‌عباس صفوی بود که توانست هرمز را فتح کند و به تسلط ۱۱۷ ساله پرتغالی‌ها در خلیج‌فارس پایان بدهد. هرسال ۱۰ اردیبهشت سالگرد این روز با عنوان «روز ملی خلیج‌فارس» گرامی داشته می‌شود. علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و نظامی، امام قلی خان آثار معماری و شهرسازی بسیاری نظیر کتابخانه، پل، راه، کاروانسرا و ... را در نقاط مختلف ایران ساخت. او یکی از بهترین نمونه‌های رشد، ترقی و وفاداری و مسئولیت‌پذیری افراد غیر ایرانی در ایران دوره صفوی است.

قالی شاپور شاه، محبوب‌ترین شاه ایران زرتشتی

قالی‌های تصویری شاپور شاه دو نمونه از قالی‌های بسیار محبوب در مجموعه فرش حیدریان هستند. شاه پور یکم، دومین پادشاه ایران از سلسله ساسانی است. فردوسي در شاهنامه و بعضی از مورخين مانند طبري و دیگران شاپور را فرزند اردشير و نوه اردوان چهارم اشكاني می‌دانند در کتیبه‌ها ازجمله كتيبه كعبه زرتشت نيز شاپور پسر اردشير معرفي شده است. شاپور در زمان ولی عهدی‌اش در نبردهای بسیاری علیه اشکانیان شرکت کرد و پس از مرگ پدرش هنگامی‌که زمام امور را به دست گرفت علی‌رغم جنگ‌های بسیار سعی داشت آرامش و امنیت را برای ایران‌شهر فراهم کند.

مورخین شاپور را مانند داریوش کبیر می‌دانند همان‌طور که این شهریار بزرگ هخامنشی، تشکیلات دولت معظم هخامنشی را استحکام بخشید، شاپور نیز مبانی شاهنشاهی ساسانی را که به دست توانای پدرش تأسیس شده بود در پیگیری کارهای برجسته او استوار کرد. او پادشاهی با عزم، قوی الاراده، دلیر، سخی و جوانمرد بود. در زمان او عظمت ایران در هنر، کشاورزی و بارزگانی به اوج خود رسید. شاپور اول ساسانی مردی بود آزادی‌خواه که به آزادی‌خواهی شناخته شده است، به‌ویژه آزاداندیشی او در دین، روشی برخلاف روش بازماندگانش بود. او به‌عنوان مردی آزادمنش که عقاید دیگران را تحمل می‌کرد و اجازه می‌داد پیروان آئین‌های مذهبی دیگر همچون مسیحیان، یهودیان و بودائیان آزادانه در امپراتوری وی مراسم خود را انجام دهند، شاپور گرچه زرتشتی باقی ماند، به‌شدت تحت تأثیر پیام مانی که مدعی بود تحقق‌بخش اعتقادات زرتشتی، مسیحی و بودائی است قرار داشت. شاپور احتمالاً به امید یافتن مذهبی که موجب وحدت همه ملت وی شود به مانی اجازه داد در سراسر امپراتوری سفر کند و به موعظه بپردازد.

ازجمله میراث‌ ارزشمندی که از شاپور بر جای ماند می‌توان به سنگ‌نوشته کعبه زرتشت، غار شاپور و دیگر نقوش او در نقش رستم و حاجی‌آباد و تنگ براق و… اشاره کرد. مجسمه‌ای که از او در غار شاپور به‌جای مانده منبع الهام قالی تصویر شاه‌پور مجموعه حیدریان است. این مجسمه یکی از بزرگ‌ترین مجسمه‌های عصر ساسانی است که در درگاه ورودی غار شاپور در حدود 6 کیلومتری شهر باستانی بیشاپور و در ارتفاعات کوهستانی تنگ چوگان از توابع کازرون قرار دارد.

قالیچه‌های رستم، بزرگ‌ترین قهرمان ملی

قالیچه‌های تصویری رستم گروهی از قالی‌های تصویری هستند که از دوره قاجار به بعد در ایران بافته می‌شدند. رستم نامدارترین پهلوان ایرانی است که در شاهنامه فردوسی از او یاد شده است. مادرش رودابه و پدرش زال (دستان) است و از همین رو به او رستم زال یا رستم دستان نیز گفته می‌شود. رستم هنگام به دنیا آمدن چنان جثه بزرگی داشت که با پاره کردن پهلوی مادرش و جراحی‌ای به دنیا آمد که پس از وی نام رستم‌زایی (سزارین) بر آن گذاشتند.

در دوران زندگی‌اش اعمال قهرمانانه بسیاری مرتکب شد که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به فتح دژ سپند کوه، آوردن کیقباد از البرز کوه، نجات دادن کیکاووس و سایر پهلوانان در بند دیو سپید، گذشتن از هفت‌خوان، نجات کی کاووس از بند شاه هاماوران، بیرون راندن افراسیاب از ایران، جنگ با سهراب، پروردن سیاوش پسر کاووس، خونخواهی سیاوش و کشتن سودابه، کشتن کاموس کشانی، اسیر کردن خاقان چین، کشتن اکوان دیو، نجات بیژن پسر گیو از چاه افراسیاب، کشتن اسفندیار، پرورش بهمن پسر اسفندیار و کشتن دیو سپید اشاره کرد.

در نبرد با دیو سپید، هنگامی‌که رستم او را کشت، از کاسه سر دیو کلاه‌خودی برای خویش ساخت که در بسیاری از تصاویر بازنمایی شده از این پهلوان، ازجمله قالی‌های تصویری رستم دیده می‌شود. مهم‌ترین منبع الهام برای تصویرگری رستم به این شکل و شمایل در این قالی‌ها، پرتره‌هایی بود که در این دوره و در مکتب پیکره نگاری درباری از فتحعلی شاه ترسیم شده بود. همان‌طور که بالاتر گفتیم، در این دوره حکومت قاجار با بازگشت به دوران باستان سعی داشت قدرت خود را به این دوران پیوند بزند.

فرش‌های تصویری مجموعه حیدریان

همان‌طور که در بالا گفته شد، قالی‌های تصویری در مجموعه حیدریان از اهمیت بالایی برخوردارند و تاکنون نمونه‌هایی متنوعی از آن‌ها طراحی و بافته شده است. برای بازدید از نمونه‌هایی که در بالا معرفی شد یا سایر انواع قالی‌های تصویری فرش حیدریان می‌توانید به شعب این مجموعه سر بزنید یا از وب‌سایت فروشگاه زییین و فرش حیدریان بازدید بفرمایید.