قالی ترنج‌دار لیمن منبع الهام فرش‌های نفیس

نمونه‌های مختلفی از فرش‌های کلاسیک به‌طور مرتب در حراج‌های مرتبط با هنرهای صناعی در گوشه و کنار دنیا ظاهر می‌شوند. اگرچه این ظهور نسبت به دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی به‌مراتب کمتر شده است، اما هنوز هم قابل‌توجه است. در این بین گاهی اوقات برخی فرش‌ها دارای چنان ارزش زیباشناختی و تزئینی‌ای هستند که به‌تنهایی تحولی عظیم در تاریخ هنر را رقم می‌زنند. یکی از این آثار فرش آگرا بود که در حراج کریستیز در سال 1998 فروخته شد. تصویر زیر این فرش را نشان می‌دهد که با ابعاد 851 در 391 سانتیمتر اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. این فرش نمونه الهام گرفته و کوتاه ‌شده‌ای از فرش مشهور لیمن است که در این مقاله از وبلاگ فرش حیدریان سعی داریم به آن بپردازیم.

فرش الهام‌بخش قالی‌ای که در بالا می‌بینید، نمونه‌ای شایسته توجه از کالکشن بسیار جالب اما کمتر شناخته شده لیمن است که برای اولین بار توسط آرتور اپهام پوپ در مجموعه سیری در هنرهای ایرانی در سال 1939 معرفی شد. این فرش که قبلاً در مجموعه Genevieve Brady قرار داشت، بعداً از آن French & Co شد. لیمن این فرش را در سال 1937 به دست آورد. طبق گفته دانیل واکر در یادداشت‌هایش درباره کلکسیون لیمن، این فرش یکی قطعه از یک جفت قالی دستباف ایرانی است که زمانی احتمالاً متعلق به مهاراجه جیپور بوده است. نمونه موجود در موزه متروپولیتن در فهرست موجودی فرش‌های جیپور کمپبل ثبت نشده است؛ بنابراین باید قبل از سال 1929 از هند خارج شده باشد. گفته می‌شود جفت این فرش زیبا در یک مجموعه اروپایی است.

فرش لیمن که آرتور پوپ را بسیار تحت تأثیر قرار داده بود در نمایشگاه هنر ایرانی نیویورک با ابعاد 1121 در 391 سانتی‌متر در سال 1940 ارائه شد و به‌عنوان یکی از آثار زیرمجموعه سبک قالی اصفهان معرفی شد. فرش‌های تولید شده در دوره صفوی، دارای نقوش اسلیمی و ترنج‌های این چنین بوده و کاملاً متمایز از سبک سنتی و قدیمی آن دوران بودند. این قالی‎ها که از جمله فرش‌های شهری صفوی محسوب می‌شوند به این دلیل جالب‌اند که ترکیبی از شاخ و برگ‌های انتزاعی و درخت‌هایی که به‌طور واقع‌گرایانه یا رئالیستیک ترسیم شده‌اند را به نمایش می‌گذارند و تقریباً از مدت‌ها پیش یعنی دوران نمایش فرش شکارگاه استکهلم به فراموش سپرده شده بودند.

فرش استکهلم، منظره‌ای را به تصویر می‌کشد که گویی در حال حرکت است و نسیم ملایمی بر روی دشت سرخ و آتشین آن می‌وزد. نقش‌مایه رایج لوتوس یا گل شاه‌عباسی عمدتاً در کنار یک جفت برگ‌ داسی به تصویر کشیده می‌شود که مانند عاشق و معشوق لوتوس را در آغوش می‌کشند. حاشیه‌ای بسیار پرکار و ظریف و با انواع برگ‌های سبک ساز استادانه‌اش، لوتوس‌هایی در جوار برگ‌های کنگری اسلیمی را به این فضاسازی اضافه می‌کند. حاشیه مشابهی را می‌توان در فرش بزرگ دیگری در جیپور مشاهده کرد که در سال 1667 خریداری شد.

در نقشه این فرش که از مشتقات فرش‌های لچک و ترنج به حساب می‌آید‌، چهار نوع ترنج مختلف طراحی و ارائه شده است. دو نمونه که به صورت نیم ترنج طراحی شده و از زمینه این قالی قابل استخراج‌اند. یک نمونه هم که یک قطعه لچکی آبی است و کاملاً هم قابل بازسازی نیست، اما تصویر بازسازی شده آن را در ادامه می‌آوریم.

نمونه آخر هم ترنج درختی چشمگیری است که در بخش مرکزی قالی تصویر شده و بسیار شبیه ترنج موروسونی است که اکنون در مانیلا نگهداری می‌شود.

از نظر ساختاری این فرش به‌طور قطع میراث‌بر سنت فرش دستباف و اصیل ایرانی است که گویی آن را از فرش امپراتور به ارث برده است.

دانیل واکر در رابطه با قدمت این فرش و سایر موارد مشابه آن در جیپور، زمان خلق را ربع سوم قرن هفدهم تخمین زده است. این تخمین با توجه به تاریخ‌های شناخته شده خرید، به نظر معقول به نظر می‌رسد، حتی اگر با زمان (و مکان!) تولید فرش‌ها همخوان نباشد. نقطه اوج شاهکارهای این سبک، فرش لافوس است که یکی از ستاره‌های حراج کورکوران است.

فرشی با 13.5 متر طول و قیمت سنگین 4654000 دلار.

خط زمانی متفاوتی برای این قالی با فرش آگرا که توسط حراج کریستیز ارائه شد، مطرح می‌شود و تاریخ تولید این فرش‌ها را به اواخر قرن نوزدهم نسبت می‌دهد؛ زیرا این فرش اولین بار توسط پوپ در سال 1939 منتشر رونمایی شد. با این حال امروز می‌دانیم که فرش‌هایی از جیپور برای کپی کردن به زندان یرودا امانت داده شده است و نسخه‌هایی از آن در این مکان توسط زندانیان بافته شده است.

درحالی‌که قالی دستباف آگرا به‌وضوح فاقد نظم و انضباط اجداد صفوی خود است (که کیفیتی رؤیایی و سورئال به آن بخشیده است)، فرش فروخته شده در 13 دسامبر 2000 نمونه‌ای بسیار وفادارتر به سنت قالی‌بافی ایران صفوی است. از این رو، تلاش برای مقایسه فرشی واقعاً قدیمی، بسیار فرسوده و رنگ‌باخته با بازسازی قرن بیستم، مطلبی است که در مطالعه فرش‌ها صرفاً از طریق شواهد عکاسی به بن‌بست می‌رسد. آیا امکان دارد فرش سنت ایگنیسیوس دوقلو فرش لیمن نباشد؟

یا اینکه فقط یک نمونه زندان‌باف بسیار دقیق از آن است؟

در حالی که فرش سنت ایگنیسیوس با وجود صدمات شدید، به قیمت 30550 دلار فروخته شد. نسخه آگرا در سال 1998 به قیمت 112500 دلار به فروش رفت که مبلغی ناچیز برای یک اثر هنری بزرگ بود.

فرش آیتا در لاهور که حدود 1900 میلادی بافته شده نمونه مشابهی از این فرش‌های دستباف اصیل است که در کریستیز در 18 اکتبر 2001 به قیمت 44650 پوند فروخته شد.

سنت قالی‌بافی ایرانی عصر صفوی، سنتی پرمایه و غنی بود که علاوه بر خلق زیبایی‌های بی‌شمار در ایران، الهام‌بخش هنر قالی‌بافی در سایر سرزمین‌های پارسی مآب نظیر هند بود. در مجموعه فرش حیدریان با الهام از این سنت غنی و بی‌سابقه، نمونه فرش‌های دستباف شهری بی‌نظیری خلق شده که ضمن داشتن اصالت و هویت ایرانی، با سبک زندگی لوکس و مدرن ایرانی نیز بسیار همخوان‌اند، برای مشاهده این آثار می‌توانید به گالری‌های مختلف و وبسایت فرش حیدریان و زییین سر بزنید.