بوستان گیاهان خورشیدی در دل فرش‌های ایرانی
Saturday، ۷ Bahman ۱۴۰۲
در پست قبلی بلاگ فرش حیدریان در مورد برخی از نقش‌مایه‌های جانوری که ریشه در فرهنگ خورشیدی ایران دارند و در قالی‌های دستباف پیدا می‌شوند صحبت کردیم. در این پست از وبلاگ فرش حیدریان می‌خواهیم به بررسی برخی دیگر از نقش‌مایه‌های خورشیدی بپردازیم. امروز تمرکز ما به‌طور خاص بر نقش‌مایه‌های گیاهی موجود در فرش‌های ایرانی با تأکید بر فرهنگ خورشیدی ایران باستان است. در هنر قالی‌بافی ایران، الگوهای گیاهی مانند انار، نیلوفر، و گل درخت سه‌شاخه به‌عنوان نمادهایی از ارتباط معنوی با خورشید و فرهنگ خورشیدی تلقی می‌شوند. این نقش‌مایه‌ها نه‌تنها نمادهایی از باروری و برکت هستند، بلکه باوجود تاریخچه‌ی طولانی‌شان، به اعتقادات اساطیری و فرهنگ سنتی ایران نیز مرتبط هستند.
نقش‌مایه گل نیلوفر یا شاه‌عباسی در قالی ایرانی
نیلوفر آبی، به‌عنوان یکی از نمادهای خورشیدی در قالی‌بافی ایرانی، نمایانگر ارتباط عمیق انسان با طبیعت و نقش اسطوره‌ای خورشید در فرهنگ و هنر مردم است. این گل، با ریشه‌هایی ژرف در تمدن‌های باستانی، از زمان‌های دور در فرش‌ها و تزئینات هنری مورد استفاده قرار گرفته است. نماد حاصلخیزی و باروری، نیلوفر آبی به‌عنوان یکی از نمادهای مهم آرزوی مستمر مردم آسیا از دیرباز تا امروز به شمار می‌رود.
در اساطیر باستانی ایران، نیلوفر آبی به‌عنوان نمادی از مهر و خورشید شناخته شده است. با رواج آیین مهر و استناد به اسطوره تولد مهر بر روی گل نیلوفر آبی، این گل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نگاره‌های مهر و خورشید در آثار هنری ایرانی جای می‌گیرد. ترکیب‌ها و تلفیق‌های گوناگونی از گل نیلوفر و دیگر عناصر نمادین، به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز در فرش‌های دوره صفوی مشاهده می‌شود. نیلوفر آبی در هنر قالی‌بافی ایرانی، به‌عنوان یک نماد اصالت، زیبایی و صلح شناخته می‌شود. این گل، با تکامل و پرنقش‌ونگار شدن در دوره‌های مختلف تاریخی، ارزش تزئینی خود را افزایش داده و همواره جزء محبوب‌ترین دستمایه‌های هنری در ایران بوده است. ارتباط نزدیک نیلوفر آبی با خورشید، آن را به‌عنوان یکی از نمادهای مهم خورشیدی در هنر ایرانی و زبان نمادی عمیقی از اعتقادات و ارزش‌های مردم نشان می‌دهد.
گل‌های زیبای هشت پر و دوازده پر در دست‌بافته‌های ایران
گل هشت پر و گل دوازده پر به‌عنوان نمادهای خورشیدی در قالی‌بافی ایرانی، ارتباط عمیقی با مفهوم آفتاب و خورشید دارند. گل هشت پر، تلفیقی از اعصار باستانی است که نمایانگر رمزی خورشید و آفتاب است. این نگاره در قالی‌های عشایری، به‌ویژه در مناطق فارس، از زمان قالی پازیریک تا به امروز به‌صورت منحصربه‌فرد در ترنج‌ها و لچک‌ها به‌کاررفته است. همچنین، گل دوازده پر که در هزاره دوم میلادی در تمدن‌های سکایی و ماد وجود داشته است، نشانگر پذیرش سال خورشیدی و دوازده ماه سال است. این دو نماد، به‌عنوان نمادهایی از تقویم خورشیدی و فصول سال، در هنر قالی‌بافی ایرانی به‌کاررفته و ارتباطی نزدیک با اعتقادات و ارزش‌های مردم دارند.
انار گیاه جدانشدنی از فرش ایرانی
درخت، گل و میوه انار به‌عنوان نمادهایی از خورشید و باروری در هنر قالی‌بافی ایرانی به شکل بی‌بدیلی به‌کاررفته‌اند. انار، با نقش خورشیدی که از روزگاران پیش‌ازتاریخ در ایران داشته، نماد حاصلخیزی و باروری بوده است. این میوه با پرداختن به اساطیر و هنرهای ایرانی، جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده و با بالا رفتن مقام خورشید، نمادهای بیشتری از آن به‌عنوان نمادهای خورشیدی شکل می‌گیرد. از دوران ساسانی تا دورهٔ صفوی، انار به‌عنوان نمادی از باروری و فراوانی در قالی‌های ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. در نقش‌مایه‌های مختلف، انار به شکل طبیعی یا با صورت‌های گیاهی نقش می‌بازد، نشان از ارتباط عمیق میان این میوه و خورشید را دوباره تأکید می‌کند.
در هنر قالی‌بافی، نقش‌مایه‌های انار به‌صورت طبیعی بر درخت یا به شکل آبستره در قالی‌ها به نمایش درآمده و این نمادهای خورشیدی، نشانگر برکت و رونق زندگی در فرهنگ ایران باستان و ادامه آن در زمان‌های بعدی هستند. از دید زیبایی‌شناسی، تنوع نقش‌مایه‌های انار در قالی‌بافی، ارزش هنری و فرهنگی این هنر را افزایش می‌دهد و نشان از تأثیرگذاری عمیق این نماد در ذهن و هنرمندان ایرانی دارد.
درختان سه‌شاخه در قالی‌بافی ایرانی
گل درخت سه‌شاخه یا بوته‌های سه گل، از زمان‌های پیش‌ازتاریخ تا امروز به‌عنوان یک نماد قدیمی و معنوی از خورشید در هنر قالی‌بافی ایرانی حضور دارد. این نمادها با نمایش سه برگ یا سه گل، نشان از جایگاه سه‌گانه خورشید در آسمان و آیین‌های متعلق به آن دارند. در اعتقادات اساطیری ایران، سه لایهٔ آسمان و افلاک سه‌گانه وجود دارد که با حرکت سه مرحله‌ای خورشید در آسمان مرتبط می‌شود. این نمادها در آیین مهر و پرستش ایزد مهر به‌عنوان نمادهای سه‌گانه و متفرقه از خورشید، جایگاه خاصی داشته‌اند.
در هنر قالی‌بافی، نقش‌مایه‌های گل درخت سه‌شاخه به‌عنوان نمادهایی از آفتاب و باروری به‌کاررفته‌اند. این گل‌ها معمولاً به‌صورت طبیعی بر درختان یا به‌صورت آبستره در قالی‌ها نقش می‌بازند و نمایانگر برکت و رونق زندگی در فرهنگ ایران باستان و ادامهٔ آن در زمان‌های بعدی هستند. در دوره‌های مختلف، تنوعی در نقش‌مایه‌های این گل به وجود آمده است، که نشان از ارتباط عمیق بین این نمادها و خورشید وجود دارد. به‌طور خاص، تأکید بر برتری گل میانی نسبت به دیگر گل‌ها نمایانگر جایگاه نیمروزی آفتاب و اوج گرفتن آن در زمان میانه روز است.
نتیجه‌گیری
- اخیراً، تحلیل عمیق‌تری از الگوهای گیاهی در فرش‌های ایرانی نشان داده است که این الگوها از ریشه‌های فرهنگی ژئومتافیزیکی ایران الهام می‌گیرند. با استفاده از الگوهای گیاهی مانند انار و نیلوفر، هنرمندان ایرانی نه‌تنها زیبایی و ظرافتی را در طرح‌های خود به ارمغان می‌آورند، بلکه به نمایان شدن فرهنگ و اعتقادات عمیق مردم این سرزمین نیز کمک می‌کنند. درنتیجه، فرش‌های ایرانی به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین عناصر فرهنگی این کشور، نقش بسزایی در انعکاس فرهنگ و تاریخ ایران دارند و با توجه به اهمیت فرهنگ خورشیدی در آن، الگوهای گیاهی نیز به‌عنوان نمادهای مهمی از این فرهنگ معرفی می‌شوند.