بازنمایی هنر و ابتکار زنان قشقایی: زیبایی و تاریخ قالی‌های محرمات

در دنیای قالی‌بافی، هنر و ابتکار عشایر قشقایی فارس جایگاه ویژه‌ای دارد. این هنرمندان با ترکیب رؤیاها و خیال‌پردازی‌هایشان، قالی‌هایی با طرح‌ها و رنگ‌هایی خلاقانه و جذاب می‌بافند که نمادی از اصالت و فرهنگ این منطقه است. در این میان، قالی‌های محرمات، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر این هنر است که از دیرباز تا به امروز، به شکل‌های متفاوت در جامعه ایرانی به چشم می‌خورند. این طرح‌ها با الهام از طبیعت و جمالات آن، نقشی بی‌نظیر در زیبایی و غنای روحی قالی‌ها ایفا می‌کنند. در این مطلب از وبلاگ فرش حیدریان، با هم بر روی این هنر بی‌باک و پرانرژی زنان قشقایی تمرکز می‌کنیم و زیبایی‌های قالی‌های محرمات را به شما نشان می‌دهیم.

ایل بزرگ قشقایی و ریشه‌های آن‌ها

ایل قشقایی یکی از جوامع عشایری پرافتخار ایران است که در تاریخ و فرهنگ این سرزمین نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است. این ایل با جمعیت بزرگ، سرزمین‌های گسترده و رهبران باقدرت، از دیگر ایل‌ها متمایز می‌شود. ریشه معنوی لفظ "قشقایی" نشان از تاریخ و فرهنگ عمیقی دارد، اما منشأ این واژه هنوز مورد قطعیت قرار نگرفته است. همچنین، مهاجرت این ایل از مناطق مختلف ایران به خطه فارس، زمینه‌ساز تشکیل جامعه ایلی پرشکوهی شده است که بافت فرهنگی و اجتماعی خاص خود را دارد. طایفه‌های مختلفی ازجمله کشکولی، شش بلوکی و سایر طایفه‌ها، به تشکیل ایل قشقایی کمک کرده‌اند و مناطق مختلفی از فارس محل سکونت این ایلات را تشکیل داده‌اند. باوجود آب‌وهوای متنوع و مردمی با نژادهای مختلف، ایل قشقایی یکی از برجسته‌ترین ایلات عشایری ایران محسوب می‌شود.

ویژگی‌های بافت قالی‌های عشایر

در تولید قالیچه‌های عشایری، زنان نقش اساسی را بر عهده دارند؛ از جمع‌آوری گیاهان کوهی تا تهیه پشم و تولید نخ و چله‌کشی، همه این مراحل با کمک زنان توانمند این ایل انجام می‌شود. آنچه زنان این ایل می‌بافند، نه‌تنها احساسات و آرزوهای خود را بیان می‌کند، بلکه وجود و فرهنگ ایل‌وتبارشان را نیز بازتاب می‌دهد. این هنر بافته‌ها، نه‌تنها به نسل‌های آینده انتقال می‌یابد، بلکه از همین طریق، فرهنگ و هنر عشایر به شکلی ماندگار باقی می‌ماند. تقسیم‌کار در این جوامع، بیشتر به خاطر جنبه خانوادگی دارد و در ایلات غیر کوچ‌نشین، کار بافت محصولات بزرگ‌تر به سفارش صاحب کار انجام می‌شود. پراکندگی گروه‌های عشایر و وسعت مناطقی که از فرش‌بافی استفاده می‌کنند، تأثیرات زیادی روی فرش‌ها گذاشته است؛ بنابراین، با تغییرات و دگرگونی در نقوش طایفه به طایفه، از یک ایل یا طایفه، از طریق برخی از تغییرات در نقوش و افزودن یا حذف برخی از نگاره‌ها، دست‌بافته‌های مختص خود را برای چندین دهه بدون تغییر تولید می‌کردند، اما امروزه تغییرات بسیار زیادی را تجربه می‌کنند. دست‌بافته‌های عشایری دارای ویژگی‌ها و هویتی منحصربه‌فرد هستند که بدون رعایت الگو و نظم مشخص، به‌دلخواه و بدون تکراری بودن در کنار هم جای می‌گیرند. قالی‌های قشقایی نیز نمایانگر تنوع زیادی از نقوش و طرح‌ها هستند که می‌تواند شامل درختچه‌ها، شاخه‌ها، حیوانات و عناصر گل‌دار باشد. برخی از این نقوش به‌صورت بی‌قاعده و عجیب، تمام سطح فرش را پوشانده و رنگ‌های آن‌ها بنیاد گیاهی دارند. همچنین، قالی‌های بسیار قدیمی این ایل از پشم شفاف، نرم و ملایم ساخته شده‌اند و گاهی دارای نقوشی است که از خطوط موازی و عمودی الوان به وجود آمده‌اند.

ویژگی‌های ظاهری قالی‌های قشقایی

در یک طبقه‌بندی کلی، طرح قالی‌های عشایری قشقایی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود:

۱. طرح و نقش‌های سنتی و عشایری: این طرح‌ها کمتر دستخوش تغییرات زمان می‌شوند و از سال‌ها پیش به یک شیوه بافته می‌شوند. خصوصیات اصلی این طرح‌ها و نقوش حالت هندسی نگاره‌ها و ذهنیت باقی می‌ماند و عموماً فاقد نقشه مشخصی هستند.

۲. طرح و نقش منظم و پیوسته: این طرح‌ها اغلب شهری باف هستند و از پارچه‌ها، کاشی‌ها، ظروف و ابزارهای نقش‌دار خانگی الهام گرفته‌شده‌اند. این نقوش به شیوه بافت عشایری ساده‌شده و از گل و گیاه، شاخ و برگ، و خطوط گردان استفاده می‌کنند. در این دسته از نقش‌ها، نقشه‌های موجود و نظم موجود در پراکندگی گل‌ها را کنترل می‌کنند.

این ویژگی‌های ظاهری قالی‌های عشایری قشقایی، علاوه بر زیبایی و خاصیت‌های هنری، ویژگی‌های فنی خاصی نیز در بافت آن‌ها وجود دارد که به‌زودی ذکر خواهد شد.

پیشینه تاریخی طرح محرمات

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نقش محرمات یکی از مهم‌ترین نقوش در صنعت فرش‌بافی ایران است. این نقوش در بسیاری از ظروف مصور و لباس‌های ایرانی دیده می‌شود. نقش‌های پارچه‌های قرن چهارم و پنجم هجری که از مناطقی مانند طبرستان و مازندران باقی مانده‌اند، همچنین ظروف سفالین لعاب‌دار از مناطقی مانند آمل و ساوه، شواهد دیگری بر این موضوع ارائه می‌دهند.

در دوران رونق صنعت ابریشم‌بافی در گرگان و طبرستان در سده‌های چهارم تا ششم، نقش محرمات به‌گونه‌ای گسترده بود که بیش از دو سوم لباس‌ها، فرش‌ها، پرده‌ها، خیمه‌ها و رواندازهایی که در ۱۰۹ قطعه مینیاتور قدیمی نسخه قابوس‌نامه نقاشی شده، به این نقش پرداخته شده‌اند.

نقش محرمات به‌عنوان یکی از نقوش اصیل هخامنشی و ساسانی شناخته می‌شود. از آغاز تا پایان دوران ایلخانان مغول و سپس در زمان صفویان، این نقش محرمات بازتاب وجود داشت و همچنان در قالی‌های عشایر فارس بافته و تولید می‌شود.

اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین نقش محرمات حداکثر دویست و پنجاه سال دارد. این مدت زمان کافی نیست تا بتوانیم ریشه‌های این نقش باستانی را به‌دقت ردیابی کنیم، اما می‌توان به این نتیجه رسید که این نقش از دوره‌های قبل از اسلام و بعدازآن به‌ویژه در دوره ایلخانان مغول و در زمان صفویان مورد توجه بوده و همچنان در قالی‌های عشایر فارس بافته و تولید می‌شود.

نقش محرمات

نقش محرمات به گروهی از نقوش اشاره دارد که با خطوط موازی و عمودی، مانند آبشاری از بالای فرش به پایین امتداد می‌یابد. این نقش‌های بسیار ساده و تقسیم یک سطح به نوارهای باریک، چه راست و چه مورب، دارد. نام "محرمات" هیچ ارتباطی با ماه محرم ندارد و در پاکستان به عنوان "مهرمن" تلفظ می‌شود، که احتمالاً به معنی "دعا" است. در زبان ساسانی، "مهر" به معنی "دعا" است. در اوستا نیز تلفظ می‌شده و واژه "منتر" به معنی "افسون شده" در فارسی هم همان است. ظاهراً در ایران برای ردگم کردن شکل "مهر" در کلمه، به "محرم" ارتباط داده‌اند تا مورد ایراد واقع نشود. پس از اسلام، پارچه‌های راه‌راه را "محرمات" نامیدند و در کشمیر، که از دیرباز زیر نفوذ فرهنگی ایران‌زمین بوده است، به پارچه و شال ترمه را "راه‌راه مهرمت" می‌گویند.

ویژگی‌ها و تحول نقش محرمات

نقش محرمات قدیمی‌تر از نقش ناظم و نقش‌های گلدانی مشابه است که به انواع راه‌راه پهن و باریک به شکل دورنگ و چند رنگ بافته می‌شود. این نوع در میان فرشبافان نی‌ریز، بهارلو و بولوردی رواج دارد. نوع چند رنگ این گروه در کردستان فراهان، قفقاز و ایل قشقایی دیده می‌شود. بنابراین در این مورد هم زبان کشکولی بر دیگر طایفه‌ها پیش‌دستی کرده و این نقشمایه را منحصر به خود کرده‌اند؛ بعد از آن‌ها بافندگان شکرلو این هنر را مختص خود کرده‌اند.

ابداع نقش محرمات جناقی

گروه دیگری از زنان و دختران هنرمند کشکولی نوع دیگری از محرمات را ابداع کرده اند که بنام محرمات جناقی شهرت دارد؛ این نقش از خطوط مواج و شکسته تشکیل شده است. این نقشمایه از قسمت وسطی شکلی همانند محرمات و از اطراف شکل مربعی هندسی یا همانند ابجدی خارج می‌شود. این گروه از زنان بعضا این نقشها را با تخته‌های چوبی سازیده و پس از گلگیری و رنگ‌آمیزی از زیر قالی‌ها راه‌راه ظاهر می‌کنند.

نتیجه‌گیری

قالی‌های قشقایی با نقش‌های محرمات، ازجمله شاهکارهای هنری و فرهنگی این ایل محسوب می‌شوند که به زیبایی و خلاقیت زنان این ایل اشاره دارد. این نقوش محرمات با الهام از طبیعت و همچنین بازتاب اعتقادات و باورهای مذهبی و مردمی، جزئی از هویت و فرهنگ قشقایی‌هاست. امروزه، علاوه بر نگهداری از اصالت این هنر، هنرمندان معاصر نیز تلاش می‌کنند تا با تجدید نظر در طرح‌ها و استفاده از تکنیک‌های نوین، قالی‌هایی با استانداردهای بین‌المللی ایجاد کنند که همچنان به تاریخچه و جایگاه منحصربه‌فرد قالی‌بافی قشقایی احترام بگذارند.

پ.ن: در نگارش این مقاله، از خلاصه‌ای از مقاله‌ای با عنوان «بررسی طرح محرمات در قالی‌های ایل قشقایی فارس» استفاده‌شده است.