فرش‌های لهستانی، معروف به پولونز

در میان قالی‌های ایرانی گروهی موسوم به پولونز یا لهستانی وجود دارند که گمانه‌زنی‌ها و پرسش‌های بسیاری در موردشان وجود دارد. عمده این حدس و سؤال‌ها نیز پیرامون اصالت و خاستگاه این قالی‌ها می‌گردد؛ اما پیش از هر چیز خوب است ببینیم اصلاً قالی‌های پولونز کدام نوع قالی‌ها هستند و ویژگی متمایزشان از دیگر فرش‌های ایرانی کدام است. فرش‌های لهستانی گروه بزرگی از قالی‌های زربفتی هستند که در دوره صفوی بافته می‌شدند. ازجمله روایاتی که در باب طراحی و تولید این فرش‌ها نقل می‌شود آن است که در بهار سال ۱۶۰۱ میلادی مطابق با قرن 10 هجری شمسی، زیگموند سوم پادشاه لهستان از طریق یک بازرگان ارمنی به کارگاه‌های قالی‌بافی کاشان سفارش بافت هشت تخته فرش را می‌دهد که امروزه در موزه رزیدنتس مونیخ نگهداری می‌شوند. تصاویر زیر نمونه‌ای از این قالی‌ها را نشان می‌دهند.

یکی از ویژگی‌های مهم این قالی‌ها که در تصاویر بالا نیز به‌خوبی مشخص است، نشانی است که در میانه آن‌ها نقش بسته و وابستگی‌شان به دربار و سرزمین لهستان را نشان می‌دهد.

در ۱۶۰۳ میلادی، گروهی ایرانی به ریاست فتحی بی (فتحی بیگ) به ونیز رفت و هدایای ارزشمندی را از طرف شاه‌عباس برای مارینو گریمانی رئیس‌جمهور و نیز به همراه داشت. تصویری از این ملاقات در یک اثر نقاشی توسط گابریل کالیاری ثبت شده و در میان هدایایی که ایرانیان با خود به ونیز برده‌اند فرشی ابریشمی با رنگ‌های طلایی و نقره‌ای به چشم می‌خورد.

یکی دیگر از دلایلی که این فرش‌ها را با نام پولونز یا لهستانی معرفی می‌کنند، آن است که در سال 1878 در یک نمایشگاه بین‌المللی در پاریس یک نمونه از این قالی‌ها، میان اموال یک شاهزاده لهستانی به نام چارتوریسکی به نمایش گذاشته شد و توجه بسیاری را به خود جلب کرد. این فرش توسط جان دیویسون راکفلر جونیور خریداری شد و اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود. این فرش نیز مانند قالی‌های پیش‌تر معرفی شده که به سفارش زیگموند سوم بافته شده بودند دارای نشان خانوادگی میشکوفسکی است که گمان آن می‌رود، تولید آن در آغاز توسط فرانچیشک میشکوفسکی سفارش داده شده باشد.

به‌طورکلی حدود ۳۰۰ تخته از این نوع فرش‌ها در دوره صفوی به‌طور خاص در زمان شاه‌عباس و اعقاب او بافته شده است. تعدادی از این فرش‌ها از طرف دربار ایران به دوک فردریک هدیه شده و امروزه در قلعه روزنبرگ کپنهاک نگهداری می‌شوند.

چندتخته دیگر از این فرش‌ها در حرم حضرت علی (ع) در نجف، تعدادی در کلیسای سان مارکو در ونیز و یک تخته در مقبره شاه‌عباس دوم در شهر قم نگهداری می‌شوند. فرش مقبره شاه‌عباس دوم زمانی به‌عنوان پوشش مقبره مورد استفاده بوده است و روی آن این نوشته دیده می‌شود: کار استاد نعمت اله از جوشقان در سال ۱۰۷۲ یا ۱۰۸۲ هجری قمری. این فرش امروزه در موزه دوران اسلامی در ایران نگهداری می‌شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این گروه قالی‌ها که توسط محققان بزرگ هنر ایران، آرتور پوپ و فیلیس اکرمن بدان اشاره شده، آن است که این فرش‌ها با تارهای ابریشمی و گلابتون به تعداد زیاد در دوره سلطنت شاه‌عباس اول تولید می‌شدند و گروهی آن‌ها را به غلط فرش‌های لهستانی یا پولونز می‌نامند.

در مورد اصالت این قالی‌ها اشتباه‌های زیادی در اذهان عام وجود داشته که رفته‌رفته برطرف شده‌اند. یکی از این نظریه‌ها آن است که این فرش‌ها لهستانی بوده و در آنجا طرحی و بافته می‌شدند؛ اما " ریگل اولین کسی بود که نظریه لهستانی بودن فرش‌ها را مورد تردید قرار داد، وی از روی طرح آن‌ها تشخیص داد که قدمت آن‌ها باید قبل از قرن هجدهم باشد. پس از بررسی‌های ریگل، بد و مارتین و یافتن شواهد هنری و تاریخی کافی، ثابت شد که این فرش‌ها ایرانی و مربوط به قرن هفدهم‌اند. این بررسی‌ها نتوانست برخی از دانشجویان فرش‌های شرقی به ویژه دانشجویان لهستانی را قانع کند. در سال ۱۹۱۱ میلادی مقاله‌ای توسط کرو گوسکی انتشار یافت که در آن مجدداً نظريد قدیمی لهستانی بودن این فرش‌ها مطرح شد. به عقیده وی، این فرش‌ها در لهستان اما توسط بافنده‌های ایرانی بافته شده و این بافنده‌ها رنگ‌ها و طرح‌های شرقی معمول را مطابق با سلیقه اروپایی تغییر دادند.

نظریه ایرانی‌الاصل بودن این فرش‌ها در آن دوره به این دلیل رد شد که هیچ‌یک از نمونه‌های آن در ایران یافته نشده بود. "در حمایت از نظریه (لهستانی بودن فرش‌ها) کروگوسکی بیان کرد که نمونه‌های این فرش‌ها در هیچ کشور آسیایی دیده نشده و فقط در لهستان یافت شده است و بازرگانان ایرانی نیز آن‌ها را تولید ایران محسوب نمی‌کردند. حقیقت این است که فرش‌های لهستانی، نه‌تنها در لهستان بلکه در ایتالیا، آلمان، دانمارک، فرانسه و ترکیه یافت شده‌اند. مقایسه‌ این فرش‌های ابریشمی با فرش‌های پشمی بافته شده در لهستان که توسط کروگوسکی نقل شد، نشان می‌دهد که تفاوت زیادی در طرح و الگوی رنگ آن‌ها وجود دارد. یکی از فرش‌های پشمی متعلق به تاریخ ۱۶۹۸ میلادی دارای الگویی با سبک کاملاً اروپایی است. فرش‌های دیگر بدون آرم یا با آرم دارای ویژگی شرقی و طرح‌ها نیز بیش‌تر شبیه فرش‌های ترکیه‌ای هستند تا فرش‌های لهستانی موردبحث؛ اما عقاید کروگوسکی موردقبول قرار نگرفت و در حال حاضر تردیدی وجود ندارد که این فرش‌های غنی، دارای اصلیت ایرانی هستند، گرچه استفاده از اصطلاح لهستانی به‌عنوان لقبی برای این نوع فرش‌های ایرانی ادامه پیدا کرده است.

در طرح‌های موسوم به لهستانی نقشه‌های مختلفی چون ترنج دار، قاب قابی، افشان به نقش‌مایه‌های اسلیمی ختایی و واگیره‌ای دیده می‌شود. به‌زعم یار شاطر بیشتـر عناصـر این قالی‌ها گل‌وبوته‌های مختلف شـامل گل نیلوفـر و شـاخ و بـرگ پیچـک مـو اسـت. به لحاظ ترکیب رنگ نیز عمده رنگ‌های قالب این فرش‌ها، رنگ‌های نارنجی، سبز، کرم، نقره‌ای، طلایی، آبی و سرخ هستند، اما حجم رنگی و نحوه کنار هم قرار گرفتن هر یک از این رنگ‌ها در این قالی‌ها به نحوی است که آن‌ها را از شیوه رنگ گذاری قالی‌های سنتی ایرانی تا آن زمان متمایز کرده است.

اما به‌طورکلی نادر بودن فرش‌های لهستانی در شرق، طرح‌های رنگی غیرمتداول، نشان‌های خاندان‌های اروپائی و شواهد تاریخی، منجر به طرح این ایده می‌شود که این فرش‌ها در کارگاه‌های سلطنتی برای فرمان روایان و اشراف‌زادگان اروپائی بافته شده‌اند. احتمال آن می‌رود که تولید فرش‌های لهستانی در زمان شاه‌عباس صفوی آغاز شده باشد، چراکه او مشوق بزرگ هنر و صنعت بود و روابط نزدیکی با اروپا برقرار کرد؛ اما درعین‌حال این احتمال وجود دارد که اغلب فرش‌های لهستانی، در زمان شاه صفى و شاه‌عباس دوم بافته شده‌اند و بیشتر صاحب‌نظران بر این باورند که این فرش‌ها در کاشان یا اصفهان تولید می‌شدند.

امروزه هفت تخته از فرش‌های معروف به لهستانی در جهان در موزه فرش ایران و حدود شش تخته و چند تکه از آن‌ها در موزه دوران اسلامی نگهداری می‌شوند. فرش‌های لهستانی موزه فرش ایران تماماً گره‌دار بوده و نمونه‌های موجود در موزه دوران اسلامی یک تخته فرش گره‌دار و مابقی بدون گره (گلیم) اند. ازآنجاکه آرتور پوپ صرفاً از یک فرش لهستانی گره‌دار (مقبره پوش شاه‌عباس دوم) در ایران یاد کرده است، می‌توان چنین برداشت کرد که همه فرش‌های لهستانی موزه فرش ایران در دهه ۱۳۵۰ هجری شمسی از خارج از کشور خریداری شده‌اند.

فرش‌های لهستانی نوبافت در مجموعه حیدریان

امروزه در مجموعه حیدریان، نمونه‌های فاخری از انواع فرش‌های پولونز یا لهستانی بازطراحی و بافته شده است. برای بازدید و خرید این آثار فاخر هنری می‌توانید به فروشگاه‌های مختلف فرش حیدریان سر بزنید. برای داشتن این میراث فرهنگی ارزشمند، نمونه‌هایی از آن را می توانید در وبسایت فروشگاه زییین و فرش حیدریان مشاهده و تهیه کنید.