پازیریک، کهن‌ترین قالی دنیا

Friday، ۲۱ Amordaad ۱۴۰۱

قالی پازیریک قدیمی‌ترین قالی شناخته شده در جهان است که به سال 1949 میلادی توسط پروفسور رودنکو باستان‌شناس روسی از میان یخ‌های کوه‌های آلتایی مغولستان بیرون کشیده شد. تا پیش از کشف این قالی، تاریخ قالی و قالیبافی جهان مستند به کتاب‌ها و نوشتارهای تاریخی بود و حداکثر قدمتی که برای آن تخمین زده می‌شد، چیزی حدود هزار سال بود.

اندازه قالی پازیریک 183 در 200 سانتیمتر و رجشمار آن معادل 42 گره در هر هفت سانتیمتر است که معادل فرش‌های نسبتاً ظریف امروزی است. این قالی از مقبره یکی از پادشاهان سکایی کشف شد، در این آرامگاه پیکره مومیایی شده شاهزاده روی قالی و در کف یک گاری قرار گرفته بود.

عکس از موزه آرمیتاژ

فرم کلی قالی پازیریک فرمی مربعی است و ساختار طراحی نقوش آن قالی، بر اساس حاشیه‌های پیاپی و جدول‌کشی مدون شده است. مهم‌ترین نقش‌مایه‌های به‌کاررفته در متن و حاشیه این قالی بدین قرارند:

گریفین

گریفین یا شیردال که 123 بار در حاشیه‌های این قالی تکرار شده است. گریفین موجودی افسانه‌ای با سر، بال و پاهای جلویی عقاب و بدن و پاهای پشتی شیر است. این موجود در دوران باستان نماد نیروی الهی بود. او با بدن شیر، سر و بال‌های عقاب و با گوش‌های کشیده به طرف جلو (که مفهوم هوشیاری را تداعی می‌کند) مسئولیت مراقبت از گنج را به عهده داشته است. گروهی از پژوهشگران گریفین را نماد محافظت و مراقبت می‌دانند و تصویر او را به‌مثابه طلسمی می‌دانند که ارواح شرور را دور می‌کرده است. میرچا الیاده در رابطه با این موجود معتقد است که شیردال یا در حالت کلی‌تر موجودات عجیب‌الخلقه، نگهبان و پاسدار راه رستگاری و نجات‌اند.

اسب

نقش اسب در این قالی 28 بار در دو گروه 14تایی پیاده و سوار در حاشیه‌های بزرگ این قالی ترسیم‌شده است. اسب یکی از پراهمیت‌ترین موجودات در فرهنگ ایران است. آرتور پوپ در مورد این موجود معتقد است که معرف خورشید است. در متون مذهبی کهن ایران اسب جایگاهی ویژه دارد و در قالب‌های مختلفی چون تجسم مادی ایزدها، نام پادشاهان اسطوره‌ای مانند گرشاسب، لهراسب، طهماسب، جاماسب و ...، مرکب مخصوص ایزدان نظیر مهر، قربانی بارها از آن یاد شده است.

گل نیلوفر

گل نیلوفر آبی در این فرش 62 بار در حاشیه کوچک تصویر شده است. این گل که با نام لوتوس نیز شناخته می‌شود، یکی از معروف‌ترین و اصیل‌ترین نقش‌مایه‌های هنر ایرانی است. سیروس پرهام، پژوهشگر نام‌آشنای فرش درباره این نقش‌مایه بر این باور است که یگانه نقش تزیینی است که بیش از هر زیور تزیینی با شاهان آشوری همبستگی دارد و از نشانه‌های سلطنتی است. زرتشتیان در ایران باستان بر این باور بودند که گل نیلوفر نماد ایزدبانو آناهیتا است، ایزدی که سرچشمه همه آب‌های روی زمین و ایزد ثمربخشی و باروری در این سرزمین بوده است.

البته گفتنی است که متن قالی نیز با 24 مربع در چهار ردیف شش‌تایی جدول‌کشی شده و در هر خانه این جدول یک گل نیلوفر آبی بافته‌شده است.

گوزن

گوزن دیگر نقشی است که در این قالی 24 بار و در جهت عکس حرکت ردیف اسب‌ها در حاشیه بزرگ میانی، هویدا شده است. گوزن نزد مردمان باستان، حیوانی بوده که درخت بر سرش روییده بود ازاین‌رو پیوند بین زندگی کوچ‌نشینی (دامداری) و زندگی یکجانشینی (کشاورزی) بود. گروهی نیز آن را جانوری می‌دانند که با ماه در ارتباط است و نمادی از خنکی و باران است. در جای دیگر این حیوان نماد پرتو خورشید است که پیوندش با باران و خنکی به معنی حاصلخیزی طبیعت و باروری انسان و حیوان تلقی می‌شود.

فرش حیدریان

منبع عکس: ویکی پدیا